па ​1, прыназ. з Д, В, М.

Спалучэнне з прыназоўнікам «па» выражае:

Прасторавыя адносіны

1. з М. Ужываецца пры абазначэнні месца ці прадмета, уздоўж якіх адбываецца рух або размяшчаецца хто‑, што‑н. Ісці па вуліцы. Прайшоў па калідоры. □ Па гладкай, як шкло, магістралі, Дзе белыя ліпы цвітуць, Нібыта блакітныя хвалі, Машыны плывуць і плывуць. Хведаровіч. Па шляху цягнуліся фурманкі. Галавач. Пабудовы то гусціліся па нямігскіх берагах, то выстройваліся доўгім радам па Свіслачы. Чорны. // Пры абазначэнні прадмета, на паверхні якога адбываецца дзеянне або размяшчаецца хто‑, што‑н. Ціхая дума блукае па твары сястры. Кірэенка. Натужліва гудзеў грузавік, коўзаючыся па слізкіх выбоінах. Лынькоў. А песня то расінкай блісне, То, як вяроўкаю тугой, Жальбой раптоўна горла сцісне І па шчацэ збяжыць слязой. Вялюгін.

2. з Д у адз. Ужываецца пры словах, што абазначаюць прадмет, паверхня якога служыць месцам выяўлення чаго‑н. Чаканка па металу. □ Мы стаялі перад разьбой па дрэву выдатнага скульптара Віта Ствоша. Брыль. Знадворку і вагон прыгожы. Яшчэ не сцерлася назусім чырвоная фарба. З левага боку ўгары намаляваны чорным па беламу двухгаловы арол з царскай каронай. Лынькоў.

3. з М. Ужываецца пры абазначэнні месца, прасторы, у межах якіх адбываецца дзеянне. Мы ўтрох ішлі па полі, перасякаючы малады калгасны сад. Скрыган. Мне здаваўся даўгім яго шлях, Босы, бег ён праз ямы, Па халоднай зямлі, па лістах І па сэрцы маім Таксама. Куляшоў. Даставайце з вышак сані — Гайда сцежкі праціраць І па белым акіяне Ўздоўж і ўпоперак гуляць! Колас. // Пры абазначэнні шэрагу аднародных прадметаў ці паняццяў, у адносінах да якіх адбываецца дзеянне. Горда сталі Плячыстыя гумны — Усё лета забралі яны, І па хатах калгасных удумна Падлічаюцца працадні. Броўка. Палахлівыя водбліскі полымя трапятліва прабягалі па тварах, па бліжэйшых дрэвах, згушчаючы вячэрні змрок над зямлёю, над лесам. Лынькоў. Старэйшая дзяўчынка Ніна змалку прывыкла хадзіць па заработках. Галавач. // Ужываецца пры ўказанні на асоб, месцы, якія хто‑н. часта наведвае. Хадзіць па дактарах.

4. з Д у адз. і М у мн. Ужываецца са значэннем: у кірунку, прытрымліваючыся напрамку чаго‑н. Паехалі па маршруту, які нам прапанаваў генеральны сакратар таварыства, наш гід доктар Шастры. Брыль. І калі гэты адказ будзе ісці доўга вельмі, як ідзе святло ад далёкай зоркі, і калі ён прыйдзе тады, як мяне ўжо не будзе, то пашлюць мне адказ па адрасу, па якому я пішу сваёй маці... Вярцінскі. Проста па прысадах на захад ледзь туманіліся абрысы дробнага гарадка. Чорны.

5. з В, а таксама з М. Ужываецца пры ўказанні на напрамак дзеяння або на месца размяшчэння каго‑, чаго‑н. (са словамі «бок», «старана», «край», «рука» з азначэннямі). Бацька быў у арміі, недзе па той бок фронту, і з першага дня вайны не было ад яго ніякай весткі. Чорны. Па абодва бакі [сцежкі] ляжала нядаўна ўзараная чорная зямля, і надта белымі і танюткімі здаваліся ствалы яблынь і вішань, пабеленыя вапнай. Караткевіч. З самага краю вуліцы, па левым баку яе, стаяла падбудаваная і зусім яшчэ прыстойная хата. Гартны. Па правай руцэ цягнуўся ельнік уперамешку з маладымі хвоямі, а з левага боку пачынаўся бярэзнік. Колас.

6. з В. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, які з’яўляецца прасторавай мяжой распаўсюджання чаго‑н. Улезці ў ваду па пояс. Колы вязнуць у пяску аж па ступіцу. □ Не дзяўчына — любасць адна. Асабліва ж каса па калені. Лынькоў. Ужо лісце пад нагамі Аж па забарсні шуміць. Броўка.

Часавыя адносіны

7. з В. Ужываецца пры абазначэнні часу ці тэрміну, непасрэдна да наступлення якога што‑н. адбываецца, існуе. Эх, час касьбы, вясёлы час! І я ім цешыўся не раз, І з таго часу па сягоння Мне сонцам свеціць Наднямонне. Колас. Веру дрэву, веру зверу, Веру грому і дажджу... А каму па смерць не веру — Ў бітве ворагу скажу. Кірэенка.

8. з М. Ужываецца пры абазначэнні пэўнага часу, перыяду і пад., пасля якіх што‑н. адбываецца. З Васілём Паўлавым, нядаўнім сваім прыяцелем, .. [Севярын] пазнаёміўся ў першы вечар па прыездзе сюды. Караткевіч. І нават па змярканні нагрэты за дзень моцным яшчэ сонцам камень грэе ў падэшву твае босыя ногі. Чорны. Дзень добры, новая мясціна! Спаткаў, ты нас, як маці сына Па часе доўгае разлукі. Колас. На дзесятыя ўгодкі Варма вараць мёд салодкі, А па мёдзе — рукі ў бок Ды ў скокі крок у крок! Купала. // Ужываецца пры абазначэнні асобы ў выразах: «памяць па сабе», «памяць па ім» і пад. Цяпер, калі ўжо .. [Булгакава] няма, калі па ім у мяне засталася светлая памяць, .. я .. дзякую добраму лёсу за гэтую незвычайную дружбу. Брыль. // Ужываецца для абазначэння паслядоўнасці дзеяння (у выразах тыпу: «раз па разу», «кропля па кроплі» і пад.). Стукаюць спрытныя малаткі ды раз па разу пераліваюцца косы срэбным шорхатам мянташак. Лынькоў. Навуку трэба выкладаць па-навуковаму — кропля па кроплі, зразумела, дакладна. Пестрак.

9. з М. Ужываецца пры абазначэнні з’явы, працэсу, прадмета, час існавання якіх канчаецца ў выніку якога‑н. дзеяння. Вось і па дажджы! □ [Пніцкі:] — Адзін скубяне, другі скубяне, от табе і па ўсім. А сад штука далікатная. Чорны.

10. з М. Ужываецца пры абазначэнні пэўнага часу, калі адбываецца дзеянне. Ён сек тайгу, паліў карчы старанна І проса ў лядах сеяў па вясне. Куляшоў. // з М у мн. Ужываецца пры ўказанні на час, калі адбываецца дзеянне, якое рэгулярна паўтараецца. Пасуцца па начах заўсёды коні нашы З вясны да восені — даволі такі часу. Крапіва.

11. з Д у адз. Ужываецца пры абазначэнні прамежку часу ці перыяду, які неаднаразова паўтараецца. Не прыходзіць па тыдню. □ Калі мне бывала весела, Калі мне бывала радасна, Я часта па цэламу месяцу Твайго не знаходзіў адраса. Панчанка. Шмат у нас гарадоў, Шмат яшчэ паўзнімаецца — Толькі ў кожным пажыць Мне па году жадаецца. Броўка.

Аб’ектныя адносіны

12. з М. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, на які накіравана дзеянне (удар, дакрананне і пад.). Стукнуць па стале. Удар па ворагу. Пагладзіць па галоўцы. □ Б’юць пранікі цяжкія па вадзе, Аж рэхам адклікаецца чарот. Танк. Гордыя замежныя салдаты, Зорку запрыкмеціўшы маю, Па панелі грукаюць заўзята І з павагай чэсць нам аддаюць. Панчанка. Дажджы ўсю ноч бубняць па ржавым даху, Ім дружна адгукаецца капеж. Звонак. Я не ведаю, чаму мне так уцешна, Як зазвоніць восень меддзю па лістах. Васілёк. Неўзабаве артылерыйская стральба па горадзе павялічылася. Чорны.

13. з М, а таксама з Д у адз. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, асобы і г. д., аб якіх сумуюць, тужаць, бядуюць, плачуць і пад. Туга па радзіме. □ Па сонцу і вясне душа засумавала. Колас. — Па партызану будзе бедаваць І безуцешна горка слёзы ліць Старая маці, а па казаку Дзяўчына чарнабровая тужыць. Танк.

14. з М, а таксама з Д у адз. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, прылады, інструмента, пры дапамозе якіх утвараецца дзеянне. Перадаваць па радыё. Вывучаць па сваім падручніку. □ Я ж гадзіннік з сабой захапіў, Час па ім Назіраю, Бо шчасліўцам ніколі не быў, Быць такім Не жадаю. Куляшоў. Ішлі мы па высокім трыснягу і па балоце, часамі па калені ў вадзе, ноч, дзень і яшчэ адну ноч. Ніхто нічога не еў. Ішлі па компасу. «Маладосць».

15. з Д у адз. і М у мн. Ужываецца пры абазначэнні роду, галіны ці сферы якой‑н. дзейнасці. Дырэктывы з’езда па пяцігадоваму плану. Работа па стварэнню калектываў мастацкай самадзейнасці. □ Розныя неадкладныя справы набягалі і па райкомаўскай лініі. Лынькоў. У нас пачынаецца многа работы — па выяўленню рэзерваў вытворчасці, зніжэнню сабекошту... Скрыган. Пісьменнік [К. Чорны] неаднаразова выступаў са змястоўнымі артыкуламі па пытаннях беларускай мовы. Кудраўцаў.

16. з Д у адз. і М у мн. Ужываецца са значэннем: у адпаведнасці з чым‑н., згодна з чым‑н., паводле якіх‑н. прымет. Дождж прайшоў як па заказу. Прыбыў па вашаму загаду. Адзявацца па сезону. Падыходзіць па чарзе. Рабіць па старому звычаю. Паставіць гадзіннік па маскоўскаму часу. □ Героі рамана [«Людзі на балоце»] кахаюць па вечнаму і неадменнаму для ніякай крытыкі закону самога яго вялікасці жыцця. Брыль. Я сам сяброў сваіх па ўзросту Вітаю ўсіх, Сабраўшы ў круг. Глебка. // Ужываецца пры ўказанні на блізкасць, сваяцтва, роднасць. Таварыш па універсітэту. Брат па бацьку. Сяброўкі па палатах. □ У дарозе мы выпадкова сустрэліся з сябрам нашага доктара Шастры па медыцынскаму інстытуту... Брыль. І сніў ён сяброў па заставе. Куляшоў. // Ужываецца пры ўказанні на таго, згодна з чыёй‑н. думкай, тэорыяй, чыімі‑н. поглядамі адбываецца дзеянне. Фільм па Талстому. Жыць і змагацца па Леніну. □ Антанюк даўно прыкмеціў, што з найбольшай цікавасцю.. [унук] глядзіць мультфільмы вось па такіх казках — па народных, па Пушкіну, па Андэрсену... Шамякін. «Ах, прастата — як гэта неабходна!» — часта паўтараў.. [Л. Талстой], гэты — па Горкаму — «апошні і сапраўдны арыстакрат рускай літаратуры». Брыль.

17. з М, а таксама з Д у адз. Ужываецца пры ўказанні на падставу, аснову якога‑н. дзеяння. Ведаем вас па газетах. Разумець па вачах. □ Па бацькавым твары Амяльян бачыць, што справа тут напалавіну зроблена. Колас. Па Васілёвым голасе адразу было ясна, што.. [чалавек] спіць спакойна. Караткевіч. А я па званочку твайму здагадаўся, Хто.. на дасвецці раніцай чыстаю Дзецям на флейце песні высвіствае. Вітка. Па беламу білету тры сыны яго жылі. Куляшоў.

Размеркавальныя адносіны

18. з Д, В і М. Ужываецца пры словах, якія абазначаюць паслядоўнасць, паступовасць або ўказваюць на размеркаванне: а) з назоўнікамі (у тым ліку са словамі «пара», «дзесятак», «мільён», «мільярд» і пад.) — з Д у адз. і М у мн. Перабраць па каліву. Збіраць па кропельках. Бралі па скварцы. Зараблялі па пуду жыта. Прывезці дзецям па дзесятку яблыкаў. Па рублю кілаграм. □ Дома тата даў мне і Толіку па пэндзлю і сказаў: «Вось цяпер малюйце. Мастакі...» Хомчанка. Я павінен буду напісаць некалькі мільярдаў пісем. Кожнаму чалавеку па пісьму. Вярцінскі. — Ад польскіх гарнякоў, — з усмешкай сказаў.. [стары], падаючы нам кветкі і кожнаму па сувеніру — па празрыстаму саляному арлу. Брыль. А траву пакашу — Дам вам сена па кашу. Вітка; б) з лічэбнікам «адзін» — з Д або М у адз. Самалёты ляцелі па аднаму, па тры, несучы свой смертаносны груз. Мележ. Ішлі мядзведзіцкія [сяляне] па адным, па два, хапаючыся за шулы і штыкеты. Крапіва; в) з лічэбнікам ад «двух» і далей — з В (прычым форма В і з адушаўлёнымі назоўнікамі звычайна як Н, хоць дапускаецца і як Р). Па два, па пяць, па пяцёра, па дваццаць, па дзевяноста, па сто, па трыста, па семсот; па паўтара, па паўтары. □ [Вера:] — А бачыла, колькі жанчын найшло на калгасны двор? Каб па дзесяцера на сані, дык і то ўсіх не забраў бы. Кулакоўскі. І такія трывалыя выходзілі граблі — гады па тры служылі. Лынькоў. [Кірыла:] — І ты, братка, ідзі дадому, няможна хоць і па дваіх збірацца. Чорны.

Колькасныя адносіны

19. з Д, В і М. Ужываецца пры ўказанні на велічыню, памер, колькасць: а) з назоўнікамі — з Д у адз. і М у мн. Кавалкі па метру. Яблыкі па кулаку. Капуста па вядру. □ Ля тыноў і платоў — высокія, па мядзведзю, гурбы снегу, і хаты здаюцца нізкімі, прысадзістымі. «ЛіМ». Пасля пайшоў снег, густы, па лапцю; здавалася, як хто за акном махаў рукамі. Пташнікаў; б) з лічэбнікамі ад «двух» і далей — з В. Здымалі ўраджаі па сорак цэнтнераў. Жэрдкі даўжынёй па дваццаць пяць метраў. □ Тут — хата ў хату, паглядзець, Па шэсць, па сем акон, Над кожным дахам дроту медзь Заводзіць перазвон. Астрэйка. Гэтымі начамі Кастусь не спаў моцна і глыбока, як гэта бывала з ім раней.. Так па некалькі разоў у ноч ён выходзіў слухаць, ці ядуць коні. Чорны.

Адносіны спосабу дзеяння

20. з Д у адз. і М у мн. Ужываецца пры абазначэнні спосабу дзеяння. Рабіць па справядлівасці. □ Пісьмо па парадку Уголас чыталі. Куляшоў. — Але скажу табе па сакрэту: Пракоп не любіць такіх матэрыялаў. Сачанка.

Прычынныя адносіны

21. з Д у адз. і М у мн. Ужываецца для ўказання на прычыну дзеяння. Зрабіць што-небудзь па непаразуменню. □ [Шэмет:] — Сядзі дома, Макар Пятровіч, яшчэ пасяўная не скончылася, няма калі раз’язджаць па ўсялякаму глупству. Лобан. Схіліўшы долу светлачубую галаву, на якой нейкім цудам, толькі па ўласнай ахвоце, трымаецца пілотка, хлопец успамінае. Брыль.

22. з Д і М у адз. і М у мн. Ужываецца для ўказання на падставу, абгрунтаванне. Меркаваць аб заўтрашнім надвор’і па вячэрняму небу. Здагадацца аб намеры па вачах.

Мэтавыя адносіны

23. з В. Ужываецца пры абазначэнні прадмета як мэты руху ці перамяшчэння. Схадзі па бацьку. □ Па маліну хадзілі ў сад, Абтрасалі бэры. Куляшоў. Пакуль Колька бегаў у магазін па чай, .. [жанчыны] сядзелі, як даўнія сяброўкі, і Кацярына Рыгораўна расказвала пра сваё нялёгкае жыццё. Грахоўскі. І нядарам біты сцежкі Непракладзеных дарог, І нядарам па усмешкі Ты хадзіў на мой парог. Глебка.

па ​2,

Асобная фігура ў танцы; танцавальны крок.

[Фр. pas — крок.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ГРАМАДЗЯ́НСКАЯ ВАЙНА́ І ВАЕ́ННАЯ ІНТЭРВЕ́НЦЫЯ 1918—22,

узброеная барацьба паміж праціўнікамі сав. улады і яе абаронцамі ў Расіі.

Другі Усерасійскі з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў 25—27.10(7—9.11). 1917 абвясціў пераход усёй улады да Саветаў, утварыў часовы рабоча-сял. ўрад — Савет Народных Камісараў (СНК) на чале з У.І.Леніным, прыняў дэкрэты аб міры і зямлі. Пераход улады да Саветаў распаўсюдзіўся па ўсёй краіне. Буржуазія, вышэйшае афіцэрства, чыноўніцтва і інш. Сац. групы выступілі супраць улады бальшавікоў. У гэтай барацьбе ўдзельнічалі кадэты, правыя эсэры, меншавікі, нац. партыі і арг-цыі. 25.10(7.11).1917 прэм’ер-міністр Часовага ўрада А.Ф.Керанскі ўцёк на Паўн. фронт і накіраваў на Петраград корпус ген. П.М.Краснова. Барацьбу супраць Сав. улады пачалі казацкія ўрады Дона (К.М.Каледзін), Кубані (А.Філімонаў), Арэнбурга (А.І.Дутаў). Украінская Цэнтральная рада, абапіраючыся на камандаванне Паўд.-Зах. і Рум. франтоў, нац. часці, 7(20) ліст. стала вярх. органам улады на Украіне, абвясціла незалежную Украінскую народную рэспубліку. Створаны ў Тыфлісе 15(28) ліст. Закаўказскі камісарыят захапіў уладу ў Закаўказзі. Антысав. ўрады былі ўтвораны ў Туркестане і Сібіры. Капіталіст. дзяржавы, занятыя першай сусветнай вайной 1914—18, спачатку не змаглі аказаць рус. буржуазіі эфект. дапамогу, але наладжвалі з ёй сувязі, давалі крэдыты. Асн. узбр. сілай сав. улады была Чырв. гвардыя і рэв. часці старой арміі. У кастр.—ліст. 1917 яны разграмілі мяцяжы Керанскага—Краснова пад Петраградам, юнкераў у Петраградзе, батальёны пад Белгарадам, да пач. 1918 была занята амаль уся Украіна, разбіты войскі атамана Дутава на Паўд. Урале, ліквідаваны антыбальшавіцкія мяцяжы ў Іркуцку, Забайкаллі, Амурскай і Прыморскай абласцях.

Пасля атрымання весткі аб перамозе ўзбр. паўстання ў Петраградзе выканком Мінскага Савета, якім кіравалі бальшавікі выдаў загад № 1, у якім заявіў аб пераходзе ўлады да Саветаў. Створаны 27.10(9.11).1917 Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту (ВРК) патрабаваў ад усіх арг-цый і грамадзян выконваць толькі распараджэнні СНК і Петраградскага ВРК. Антыбальшавіцкія сілы ў сваю чаргу арганізавалі Камітэт выратавання рэвалюцыі Заходняга фронту. Яго дзеянні падтрымала Вялікая беларуская рада, утвораная ў выніку рэарганізацыі Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацый. Барацьба за ўстанаўленне Сав. улады у Беларусі ўскладнялася дзеяннямі Стаўкі Вярх. галоўнакамандуючага, якая знаходзілася ў Магілёве. 26.10(8.11). 1917 яна звярнулася да арміі з заклікам выступіць супраць бальшавікоў. Прадстаўнікі кадэтаў, правых эсэраў, меншавікоў і інш. партый спрабавалі стварыць пры Стаўцы агульнарас. ўрад на чале з лідэрам эсэраў В.М.Чарновым. Сав. ўрад зняў ген. М.М.Духоніна з пасады в.а. галоўнакамандуючага. Стаўку занялі сав. войскі на чале з М.В.Крыленкам, які стаў галоўнакамандуючым, быў зменены склад штаба Зах. фронту, распушчаны франтавы камітэт. 26.11(9.12).1917 у Мінску створаны вышэйшы заканад. орган Заходняй вобласці і Зах. фронту — Абласны выканаўчы камітэт Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй вобласці і фронту (Аблвыкамзах), а для вырашэння найб. важных пытанняў Савет Народных Камісараў Заходняй вобласці і фронту. Старыя мясц. органы самакіравання ліквідоўваліся. Беларуская рада, Цэнтральная беларуская вайсковая рада сталі збіраць сілы для барацьбы з новай уладай. Быў скліканы Усебеларускі з’езд 1917 з мэтай вырашэння нац.-дзярж. самавызначэння бел. народа. З’езд быў распушчаны, аднак члены яго Прэзідыума на нелегальным пасяджэнні стварылі Выканаўчы камітэт рады Усебеларускага з’езда.

16.2.1918 Германія заявіла Сав. Расіі, што тэрмін перамір’я скончыўся, і краіны зноў знаходзяцца ў стане вайны. Ням. войскі пачалі наступаць на ўсім фронце ад Балт. мора да Карпат. Адначасова выступілі і часці 1-га польск. корпуса ген. І.Р.Доўбар-Мусніцкага (гл. Доўбар-Мусніцкага мяцеж 1918), якія разам з атрадамі Вял. бел. рады ў ноч на 20.2.1918 занялі Мінск. 21.2.1918 ням. войскі ўступілі ў Мінск, 24 лют. — у Калінкавічы, 28 лют. — у Рагачоў, Рэчыцу, 1 сак. — у Гомель, 5 сак. — у Магілёў. 21 лют. СНК РСФСР прыняў дэкрэт-адозву «Сацыялістычная Айчына ў небяспецы». У Беларусі сав. войскі складалі 2 фронты: Зах. (каманд. А.Ф.Мяснікоў) і Зах. па барацьбе з контррэвалюцыяй (каманд. Р.І.Берзін). У пач. сак. 1918 ім удалося спыніць наступленне герм. войск на лініі Полацк—Орша—Магілёў—Гомель. У гэтых умовах сав. урад аднавіў перагаворы з Германіяй аб перамір’і, а потым пагадзіўся на заключэнне Брэсцкага міру 1918, у выніку чаго стабілізавалася лінія сав.-герм. фронту. Больш за ​2/3 тэр. Беларусі (Зах. і Цэнтр.) апынуліся пад уладай герм. акупантаў. Мазырскі, Пінскі і Рэчыцкі пав. былі далучаны да гетманскай Украіны. І толькі ва ўсх. паветах Віцебскай і Магілёўскай губ. існавала сав. ўлада. На захопленай тэр. ням. ўлады ўстанавілі жорсткі акупац. рэжым, адмянілі дэкрэты сав. улады, забаранілі дзейнасць партый і грамадскіх арг-цый, якія стаялі на сав. платформе, але дазволілі дзейнасць Саюза зямельных уласнікаў, клерыкальных арг-цый, розных партый ліберальнай арыентацыі. Памешчыкам вернуты іх маёнткі і зямельныя ўладанні. Такая палітыка выклікала супраціўленне бел. народа, у т. л. партыз. і падп. рух. Выканком Рады Усебел. з’езда, які выйшаў з падполля, прыняў Першую Устаўную грамату, у якой абвясціў пра стварэнне 20 лют. ўрада — Народнага сакратарыята Беларусі (старшыня Я.Я.Варонка). 9.3.1918 Выканком прыняў Другую Устаўную грамату, у якой Беларусь аб’яўлялася незалежнай ад Расіі Беларускай Народнай Рэспублікай (БНР). 25.3.1918 Рада прыняла Трэцюю Устаўную грамату, у якой абвяшчалася незалежнасць БНР у этнагр. межах пражывання беларусаў. Рада БНР спрабавала рэалізаваць свой дзярж. суверэнітэт пры падтрымцы знешніх сіл. 25.4.1918 яна накіравала тэлеграму герм. кайзеру Вільгельму, у якой выказала сярод іншага гатоўнасць «дасягнення дзярж. незалежнасці ў саюзе з Германскай імперыяй». Гэта выклікала востры паліт. крызіс і хвалю пратэсту ў розных колах бел. грамадства. Летам 1918 яе пакінулі рас. эсэры, меншавікі, яўр. сацыялісты. Утварылася некалькі новых партый. У многіх буйных гарадах Беларусі адбыліся забастоўкі, сходы і мітынгі, на якіх прымалі рэзалюцыі з асуджэннем акупац. палітыкі. Да восені 1918 на Беларусі разгарнуўся шырокі партыз. рух (гл. Партызанскі рух на Беларусі ў час грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі ў 1918—20). Больш за 100 партыз. атрадаў дзейнічала на тэр. Магілёўскага, Барысаўскага, Бабруйскага, Мінскага, Рэчыцкага, Слуцкага пав. У Бабруйскім пав. была ўтворана «Рудабельская рэспубліка».

1918 быў надзвычай цяжкім для ўсёй Сав. дзяржавы. Чырв. Арміі даводзілася адначасова весці барацьбу супраць замежных і ўнутр. антысавецкіх сіл. У маі пачаўся Чэхаславацкага корпуса мяцеж 1918. Высадка англ. Дэсанта 6 сак. ў Мурманску стала пачаткам адкрытай замежнай інтэрвенцыі. Антанта разгортвала свае войскі адначасова на Поўначы, Д. Усходзе і ў інш. рэгіёнах. Сав. ўрад для адпору інтэрвентам 4.3.1918 стварыў Вышэйшы ваенны савет, пераўтвораны потым ў Рэўваенсавет Рэспублікі (РВСР), прыняў дэкрэт аб вайсковым абавязку для працоўных, увёў ін-т ваен. камісараў. У жн. 1918 войскі Усх. фронту спынілі наступленне чэхаславакаў і белагвардзейцаў. Але пры падтрымцы Антанты і ЗША актывізавалі дзейнасць антысав. «Саюз абароны радзімы і свабоды» на чале з Б.В.Савінкавым, правакадэцкі манархічны «Нацыянальны цэнтр», кааліцыйны «Саюз Адраджэння Расіі» і інш., якія арганізавалі ў ліп. 1918 антыбальшавіцкія леваэсэраўскія мяцяжы ў Маскве, Яраслаўлі і інш. У Баку (31 ліп.) уладу захапілі эсэры і меншавікі, пала Бакінская камуна, яе кіраўнікі расстраляны (гл. Бакінскія камісары). У Фергане пачалося басмацтва. Добраахвотніцкая армія А.І.Дзянікіна рушыла на Кубань і ў ліп.—вер. захапіла Стаўрапаль, Екацярынадар, Новарасійск. На Усходзе гал. антысав. сілай стала армія адмірала А.В.Калчака. 27.8.1918 кайзераўскі ўрад падпісаў з урадам РСФСР дадатковы дагавор, паводле якога герм. войскі пакідалі частку тэр. Беларусі да р. Бярэзіна. У ліст. 1918 адбылася рэвалюцыя ў Германіі, сав. ўрад ануляваў Брэсцкі мірны дагавор. З выхадам Германіі з вайны правячыя колы Антанты узмацнілі націск на Расію, наносячы ўдары з Поўначы, Усходу і Поўдня. Сав. Расія да восені апынулася ў вогненным кальцы. У краіне панавалі голад, разруха, эпідэміі. 30.11.1918 створаны Савет рабоча-сялянскай абароны на чале з Леніным. Кіраўніцтва краіны прыняло шэраг надзвычайных паліт. і эканам. мерапрыемстваў (манаполія дзяржавы на хлеб, харчразвёрстка, стварэнне камітэтаў беднаты і інш.), якія атрымалі назву палітыкі «ваеннага камунізму». Гэта дало магчымасць умацаваць тыл і пачаць актыўныя баявыя дзеянні. Войскі Усх. фронту перайшлі ў наступленне.

У канцы 1918 герм. войскі сталі адыходзіць з тэр. Беларусі. Чырв. Армія 10.12.1918 уступіла ў Мінск. Да лют. 1919 Зах. армія замацавалася на лініі Вільня — Ліда — Слонім — р.Шчара — Агінскі канал — Сарны. На гэтай тэрыторыі аднаўлялася Сав. ўлада. На парадак дня станавілася пытанне аб дзярж. уладкаванні Беларусі. 17—22.7.1918 на Усерас. з’ездзе бежанцаў у Маскве выказана прапанова аб стварэнні бел. дзяржавы як аўтаномнай часткі Сав. Расіі. 24.12.1918 ЦК РКП(б) прыняў рашэнне аб стварэнні Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (БССР) як суверэннай дзяржавы. 30.12.1918 у Смаленску склікана 6-я Паўн.-Зах. абл. канферэнцыя РКП(б), якая прыняла рэзалюцыю «Аб абвяшчэнні Заходняй Камуны Беларускай Савецкай Рэспублікай», перайменавала Паўн.-Зах. абл. арг-цыю РКП(б) у Камуністычную партыю (бальшавікоў) Беларусі. 31.12.1918 па рэкамендацыі ЦК РКП(б) зацвердзіла склад Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі на чале з З.Х.Жылуновічам. 1.1.1919 быў апублікаваны Маніфест Часовага рабоча-сялянскага ўрада Беларусі, які абвясціў стварэнне суверэннай БССР і асн. палажэнні яе дзярж. статуса. Тэр. БССР яшчэ не была вызвалена ад герм. войск, а ёй ужо пагражала польская акупацыя (у снеж. 1918 старшыня Часовага нар. ўрада Польскай Рэспублікі Ю.Пілсудскі заявіў, што Польшча будзе аднаўляцца ў межах Рэчы Паспалітай 1772, куды ўваходзілі і бел. Землі). 16.1.1919 ЦК РКП(б) прыняў рашэнне аб стварэнні Літоўска-Беларускай Савецкай Сацыялістычнай рэспублікі (Літбел) у складзе Мінскай, Гродзенскай, Ковенскай і Віленскай губ. са сталіцай у Вільні (Віцебская, Магілёўская і Смаленская губ. былі пакінуты ў РСФСР). Стварэнне Літбел на граніцы з Польшчай мела на мэце перашкодзіць вайне апошняй непасрэдна з РСФСР. У пач. вясны 1919 пачалося наступленне польскіх войск. Камандаванне фронту і СНК Літбел не здолелі абмежаванымі сіламі арганізаваць абарону рэспублікі. У гэты час асн. сілы Чырв. Арміі, у тым ліку з Беларусі, накіроўваліся на Усх. фронт, які лічыўся галоўным. Сяляне не заўсёды падтрымлівалі палітыку «ваеннага камунізму». У многіх месцах, асабліва ў паласе Зах. фронту, успыхвалі сял. хваляванні. Антысав. сілы арганізавалі стракапытаўскі мяцеж 1919 у Гомелі. 17.4.1919 польскія войскі захапілі Ліду, Баранавічы, 21 крас. — Вільню, 8 жніўня — Мінск. У вер. 1919 сав.-польскі фронт стабілізаваўся на лініі ад Дзвінска на Пн па р. Зах. Дзвіна (праз Дрысу да Полацка), каля Лепеля, паварочваў да Барысава, па р. Бярэзіна да Бабруйска і па р. Пціч да Прыпяці. У выніку перагавораў паміж урадамі Пілсудскага і РСФСР было падпісана часовае перамір’е. На акупіраванай тэр. ўлада належала польскай адміністрацыі. Лідэры нац.-дэмакр. партый спрабавалі дамагчыся ўдзелу ў дзярж. кіраўніцтве, заявіўшы аб сваёй польск. арыентацыі. Але Пілсудскі не прызнаў незалежнасць БНР і загадаў распусціць яе Раду. Толькі пры падтрымцы Польскай сацыяліст. партыі (ППС) польскі ўрад даў згоду на правядзенне сесіі Рады БНР, стварэнне бел. войска. Была створана Беларуская вайсковая камісія.

Вясной 1919 пры падтрымцы Антанты супраць Сав. Расіі працягвалі наступаць арміі Дзянікіна, Юдзеніча, Мілера. Але асн. ударнай сілай была армія Калчака, якая наступала з Урала, захапіла Уфу, Бугульму, Бугуруслан і рушыла на Паволжа, каб злучыцца з сіламі на Пд. Усх. фронт (камандуючы С.С.Каменеў) зноў стаў галоўным. Яго Паўд. група армій (камандуючы М.В.Фрунзе) перайшла ў наступленне. У маі 1919 вызвалены Бугуруслан, Бугульма, 9 чэрв. — Уфа.

Жорсткі акупац. рэжым польскіх улад выклікаў супраціўленне шырокіх слаёў насельніцтва Беларусі. Рэв. сілы ў гарадах аб’ядноўваліся пераважна вакол камуністаў, у сельскай мясцовасці гал. паліт. сілай былі бел. эсэры. У пач. 1920 адбылося аб’яднанне абедзвюх плыней партыз. руху — камуністычнай і эсэраўскай. Сувязным звяном паміж імі стала Беларуская камуністычная арганізацыя (БКА) на чале з У.М.Ігнатоўскім. Сав. ўрад вёў перагаворы з польскім бокам пра спыненне ваен. дзеянняў і магчымасць прызнання польскай граніцы па лініі сав.-польскага фронту (300 км на У ад т.зв. «Керзана лініі»). Аднак урад Пілсудскага, імкнучыся захапіць усю Беларусь, Украіну і Літву, адмовіўся ад гэтых прапаноў. 25.4.1920 польскія войскі разам з укр. ваен. фарміраваннямі Пятлюры разгарнулі наступленне на ўсім фронце. Яны захапілі Мазыр, Калінкавічы, Рэчыцу. 14.5.1920 у контрнаступленне перайшла Чырв. Армія, але з-за недахопу сіл вымушана была адысці на зыходныя пазіцыі.

У маі 1919 войскі Юдзеніча прарвалі каля Нарвы сав. фронт і ў пач. чэрв. падышлі да Петраграда. Часці, накіраваныя з Усх. фронту і з рэзерву Гал. камандавання ў чэрв. 1919 адбілі наступленне Юдзеніча. У ліп. спынена наступленне белагвардзейцаў з Пн. У выніку наступлення сав. войск на Паўд. фронце (з 4.1.1919) разбіта Данская армія Краснова. Становішча на Украіне ўскладнялася антыбальшавіцкім паўстаннем на Доне, мяцяжамі Грыгор’ева і Махно. У чэрв. 1919 Дзянікін захапіў Харкаў, Царыцын, уступіў у Данскую вобл., 3 ліп. абвясціў дырэктыву аб наступленні на Маскву. На Усх. фронце Чырв. Армія ў ліп. 1919 заняла Перм, Кунгур, Уральск, Екацярынбург; 5-я армія на чале з М.М.Тухачэўскім разбіла каля Чэлябінска апошнія рэзервы Калчака. Для цэнтралізацыі ваен. намаганняў і ўмацавання Чырв. Арміі 1.6.1919 ВЦВК РСФСР выдаў дэкрэт «Аб аб’яднанні Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік: Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі для барацьбы з сусветным імперыялізмам». У краінах Антанты і ЗША нарастаў рэв. рух, нар. масы выступалі супраць інтэрвенцыі ў Расіі. Калі Францыя актывізавала свае дзеянні на Пд Украіны, у франц. войсках пачаліся бурныя пратэсты. У крас. 1920 адбылося паўстанне на франц. флоце, французы пакінулі Адэсу і Севастопаль, і франц. ўрад заявіў аб спыненні інтэрвенцыі ў Расіі. 13 крас. эвакуіраваны з Закаспія англ. войскі. Стабілізацыя сав.-польскага фронту, паражэнне Калчака, актыўнае супраціўленне сав. войск на Пд вымусілі Дзянікіна накіраваць войскі на Украіну, дзе ён разлічваў на ўзаемадзеянне з палякамі. Армія Дзянікіна (да 110 тыс. чал.) у жн. заняла Правабярэжную Украіну, 10 жн. кав. корпус К.М.Мамантава прарваў сав. фронт і пачаў рэйд па тылах. 12 вер. Дзянікін зноў пачаў наступленне на Маскву, у кастр. захапіў Варонеж і Арол. 28 вер. ў наступленне на Петраград перайшла армія Юдзеніча. Чырв. армія да снеж. разбіла асн. сілы Юдзеніча, рэшткі яго арміі раззброены ў Эстоніі. У кастр.—ліст. дзянікінскія войскі разбіты пад Арлом і Варонежам. Паўд. і Паўд.-Усх. франты пачалі агульнае наступленне і да пач. 1920 вызвалілі Данбас, Таганрог, Царыцын, Новачаркаск, Растоў-на-Доне, выйшлі да Азоўскага м. Тэрор дзянікінцаў і вяртанне памешчыкаў выклікалі супраціўленне на Украіне, Кубані, у Чарнаморскіх губ., Дагестане. Казакі адмаўляліся ваяваць за межамі Данской вобл. Тыл дзянікінцаў развальваўся. У лют. 1920 ліквідаваны рэшткі белагвардзейскіх войск на Пд Украіны. У кастр. 1919 сав. войскі пачалі наступленне супраць рэшткаў калчакаўскіх войск, вызвалілі Омск, Краснаярск. На Д. Усходзе створана Далёкаўсходняя Рэспубліка.

Пасля перамогі над войскамі Калчака, Юдзеніча, Дзянікіна Чырв. Армія атрымала магчымасць умацаваць Зах. фронт. 4.7.1920 ударная групоўка (4, 15, 3 і 16-я арміі) перайшла ў наступленне. 11 ліп. вызвалены Мінск, 14 ліп. — Вільня, 19 ліп. — Гродна. У баях за Беларусь асабліва вызначыліся камандзіры Чырв. Арміі С.Я.Грыбаў, І.Ф.Шубін, Я.Ф.Фабрыцыус. Да жн. 1920 войскі Зах. фронту вызвалілі ўсю тэр. Беларусі (гл. Савецка-польская вайна 1920) і паўстала пытанне аб аднаўленні яе дзяржаўнасці. 6.7.1920 ЦК КП(б)ЛіБ выказаўся за аднаўленне бел. сав. дзяржаўнасці, яго падтрымаў і ЦК РКП(б). Быў створаны Белрэўком на чале з А.Р.Чарвяковым. ЦК КП(б)ЛіБ палічыў магчымым дапусціць да адраджэння бел. дзяржаўнасці нац.-дэмакр. партыі, якія стаялі на сав. платформе. У ходзе перагавораў ЦК КП(б)ЛіБ з кіраўніцтвам БКА, БПС-Р, Бунда і інш. грамадска-паліт. арг-цый 31.7.1920 выпрацавана «Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь», у якой абвяшчалася, што Беларусь будуецца як суверэнная, незалежная рэспубліка ў этнічных межах пражывання беларусаў. Аднак ва ўмовах прадаўжэння польска-сав. вайны БССР аднаўлялася толькі ў межах Мінскай губ. (6 паветаў, 1,6 млн. чал. нас.). Англ. ўрад прапанаваў сав. ўраду заключыць перамір’е з Польшчай, пагражаючы пачаць ваен. дзеянні. Сав. ўрад згадзіўся на перагаворы з урадам Польшчы. Францыя ўзмацніла забеспячэнне польскай арміі. Польскі ўрад разгарнуў кампанію па прапагандзе пагрозы незалежнасці Польшчы з боку Сав. Расіі. На хвалі нацыяналізму ён правёў мабілізацыю і вярбоўку добраахвотнікаў у армію. У выніку польская армія дадаткова атрымала 573 тыс. чал. і больш за 160 тыс. добраахвотнікаў. Да гэтага часу ўскладнілася становішча і на ўрангелеўскім фронце. У ліп. Урангель высадзіў дэсант каля Таганрога, каб ісці на Дон; нанёс паражэнне 13-й арміі і 2-й коннай арміі і вымусіў іх адступіць. 23 ліп. галоўнакамандуючы С.С.Каменеў загадаў Зах. фронту да 12 жн. авалодаць Варшавай. 11.8.1920 пачалося наступленне сав. войск на Варшаву (гл. Варшаўская аперацыя 1920). Аднак сіл для авалодання ёю было мала, былі дапушчаны памылкі ў планаванні аперацыі і недаацэнены сілы праціўніка. 18 жн. польскія войскі перайшлі ў контрнаступленне на ўсім Зах. фронце. Спробы перакінуць сюды падмацаванне з Паўд.-Зах. фронту не змянілі становішча. Арміі Зах. фронту адыходзілі. 4-я армія, дзве дывізіі 15-й арміі і 3-і кав. корпус не змаглі прабіцца на У і былі інтэрніраваны ва Усх. Прусіі. Польскія войскі зноў занялі зах. ч. Беларусі, пачалі наступаць і на Паўд.-Зах. фронце. Але, нягледзячы на ваен. поспехі, становішча Польшчы было цяжкае. Насуперак патрабаванням Антанты прадаўжаць вайну польскі ўрад згадзіўся на перагаворы аб міры. 12.10.1920 у Рызе падпісаны папярэднія ўмовы міру паміж РСФСР, Украінай з аднаго боку і Польшчай з другога, паводле якіх зах. ч. Украіны і Беларусі адыходзілі да Польшчы. У ліст. 1920 на тэр. БССР з Польшчы ўвёў сваю армію (20 тыс. чал.) С.Н.Булак-Балаховіч і павёў наступленне ўздоўж Прыпяці. Былі захоплены Петрыкаў, Мазыр, Калінкавічы (гл. Булак-Балаховіча паход 1920). 16 ліст. Чырв. Армія сіламі 4, 10-й і 48-й дывізій Зах. фронту пачала контрнаступленне, узяла Мазыр і да канца ліст. 1920 разбіла асн. сілы арміі Булак-Балаховіча. У гэты ж час адбылося Слуцкае паўстанне 1920. Другі Усебеларускі з’езд Саветаў 13.12.1920 падвёў вынікі барацьбы з інтэрвентамі і пацвердзіў умовы Рыжскага дагавора. Рыжскі мірны дагавор 1921 юрыдычна замацаваў за Польшчай значную частку бел. зямель — 108 тыс. км² з насельніцтвам за 4 млн. чал. (гл. Заходняя Беларусь) і Зах. Украіну.

Спыненне вайны з Польшчай дало магчымасці Чырв. Арміі разграміць войскі Урангеля. У жн. — вер. 1920 яна вызваліла Кубань. Войскі Паўд. фронту (камандуючы Фрунзе) прымусілі адысці за крымскія ўмацаванні. У ліст. авалодалі ўмацаваннямі Перакопскага перашыйка і вызвалілі Крым. У 1920 сав. ўлада ўстаноўлена ў Сярэдняй Азіі, у сак. 1921 — у Закаўказзі. На Д. Усходзе барацьба з белагвардзейцамі і яп. інтэрвентамі зацягнулася да 1922. Імкнучыся захаваць за сабой Прымор’е, японцы арганізавалі ў маі 1922 контррэв. пераварот. Адначасова з Манголіі ў Забайкалле ўварваліся атрады ген. Р.Ф.Унгерна. Сав. войскі разбілі іх. Армія Далёкаўсходняй Рэспублікі (камандуючы В.К.Блюхер) у лют. 1922 разбіла белагвардзейцаў каля Валачаеўкі, у кастр. 1922 пад Спаскам (камандуючы Е.П.Убарэвіч) і вызваліла Уладзівасток. У 1921 падаўлены Антонава паўстанне, Кранштацкае паўстанне 1921, антыбальшавіцкія выступленні на Украіне, Зах. Сібіры і інш.

У ходзе грамадзянскай вайны ў баях, ад тэрору, хвароб і голаду загінула (паводле розных звестак) ад 8 да 13 млн. чал., у т. л. каля 1 млн. байцоў Чырв. Арміі. З Расіі эмігрыравала каля 2 млн. чал. Страты нар. гаспадаркі склалі каля 50 млрд. руб. золатам, прамысл. вытв-сць знізілася да 4—20% ад узроўню 1913, с.-г. вытв-сці скарацілася амаль удвая. У сак. 1921 Дзесяты з’езд РКП(б) абвясціў пераход ад палітыкі «ваеннага камунізму» да новай эканамічнай палітыкі.

Літ.:

Гісторыя Беларускай ССР. Т. 3. Мн., 1973;

Гражданская война и военная интервенция в СССР: Энцикл. 2 изд. М., 1987;

Какурин Н.Е. Как сражалась революция. Т. 1—2. 2 изд. М., 1990;

Игнатенко И.М. Октябрьская революция и самоопределение Белоруссии. Мн., 1992;

Круталевич В.А. Рождение Белорусской Советской Республики. [Т. 1—2]. Мн., 1975—79;

Наше Отечество: Опыт полит. истории. [Т. 1—2]. М., 1991;

Сташкевич Н.С. Приговор революции: Крушение антисов. движения в Белоруссии, 1917—1925. Мн., 1985;

Селиванов П.А. Военная деятельность Советов Белоруссии. 1917—1920 гг. Мн., 1980;

Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции. Ч. 1—3. Гомель, 1993;

Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 2. Мн., 1995.

П.А.Селіванаў, М.С.Сташкевіч.

т. 5, с. 390

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

БАЛГА́РЫЯ, Рэспубліка Балгарыя,

дзяржава на ПдУ Еўропы, ва ўсх. ч. Балканскага п-ва. Мяжуе на Пн з Румыніяй, на З з Югаславіяй і Македоніяй, на Пд з Грэцыяй і Турцыяй. На У абмываецца Чорным м. Пл. 110,99 тыс. км². Нас. 8800 тыс. чал. (1994). Дзярж. мова — балгарская. Сталіца — г. Сафія. Краіна падзяляецца на 9 абласцей. Нац. свята — 3 сак. (Дзень вызвалення ад асманскага ярма).

Дзяржаўны лад. Паводле канстытуцыі 1991 Балгарыя — рэспубліка з парламенцкім праўленнем. Вярх. орган заканадаўчай улады — аднапалатны Народны сход (240 чл.), які выбіраецца ўсеагульным галасаваннем на 4 гады (пры зацвярджэнні канстытуцыі дзейнічае пад назвай Вялікі нар. сход, колькасць дэпутатаў павялічана да 400). Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца ўсеаг. галасаваннем на 5 гадоў; узначальвае ўзбр. сілы, прызначае прэм’ер-міністра і міністраў, валодае правам вета на пастановы парламента. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад, які зацвярджаецца Нар. сходам.

Прырода. Поўнач Балгарыі займае Дунайская раўніна, якая на Пд абмяжоўваецца самым доўгім горным ланцугом краіны — Стара-Планіна выш. да 2376 м (г. Боцеў). Сярэдняя Балгарыя — невял. горныя масівы, міжгорныя катлавіны (Сафійская, Казанлыкская, Дзімітроўская) і Верхнефракійская нізіна. На ПдЗ — Рыла-Радопскі масіў, у складзе якога масіў Рыла (г. Мусала, 2925 м — найвышэйшы пункт Балгарыі і Балканскага п-ва), хрыбет Пірын, горы Радопы.

Карысныя выкапні: жал., свінцова-цынкавыя, медныя, хромавыя, марганцавыя, сярэбраныя руды, лігніты, буры і каменны вугаль. Ёсць невял. запасы нафты і прыроднага газу, а таксама каменная соль, вапняк, каалін, мінер. воды і інш. Клімат умерана кантынентальны з гарачым летам і мяккай зімой. У Сафіі сярэдняя т-ра ліп. 21 °C, студз. -2 °C, на ўзбярэжжы ў Варне адпаведна 23 °C і 1 °C. Каля 650 мм ападкаў за год (на раўнінах і нізінах 450—600 мм, у гарах 850—1000 мм). Рэкі Струма і Марыца ўпадаюць у Эгейскае м., Дунай, рэкі ўзбярэжжа — у Чорнае. Запасы гідраэнергіі — 10 млрд. кВт. Пад лясамі 28% тэрыторыі, пераважаюць шыракалістыя (дуб, бук, граб). На схілах гор хваёвыя лясы (хвоя, елка, піхта). Пашыраны хмызнякі, альпійскія лугі.

Насельніцтва. Этнічны склад: 85,3% балгары, 8,5 туркі, 2,6 цыганы, 2,5% македонцы; жывуць таксама армяне, рускія, грэкі, румыны і інш. Паводле веравызнання праваслаўныя (каля 90%), мусульмане (каля 9%), а таксама католікі, пратэстанты, іудзеі. 68% насельніцтва жыве ў гарадах. Самыя вял. гарады (тыс. ж., 1992): Сафія (1141), Плоўдзіў (379), Варна (316), Бургас (212), Русе (190). Сярэдняя шчыльнасць насельніцтва 79 чал. на 1 км², на нізінах, раўнінах, у міжгорных катлавінах больш за 100—200, у гарах да 20—40 чал. на 1 км².

Гісторыя. Тэр. Балгарыі заселена чалавекам у сярэднім палеаліце. У 7—6 ст. да н.э. ў фракійскіх плямёнаў (стараж. насельнікаў балг. зямель) пачалося станаўленне класавага грамадства. У 4—1 ст. да нашай эры фракійцы змагаліся з македонцамі, пасля з рымлянамі, якія з 46 да нашай эры сталі гаспадарыць на Балканах. Пры падзеле Рымскай імперыі (395 нашай эры) тэр. Балгарыі адышла да Візантыі. З канца 5 — пач. 6 ст. на Балканскі п-аў пранікаюць слав. плямёны (склавіны і анты). Класавая дыферэнцыяцыя сярод славян і імкненні Візантыі аднавіць сваё панаванне на занятых славянамі землях паскорылі працэс фарміравання дзяржавы. У прыдунайскіх землях склаўся саюз Сямі слав. плямёнаў. У 680 дружыны цюркскіх пратабалгар на чале з ханам Аспарухам перайшлі Дунай, перамаглі візантыйцаў, заключылі пагадненне з правадырамі Сямі слав. плямёнаў і ўтварылі аб’яднаную славяна-балг. дзяржаву. У 681 Візантыя прызнала яе незалежнасць. Хрысціянства, якое з 2-й пал. 9 ст. стала афіц. рэлігіяй дзяржавы, паспрыяла паляпшэнню яе міжнар. становішча, фарміраванню балг. народнасці. Пры цару Сіямоне [893—927] Балгарыя ў выніку войнаў з Візантыяй павялічыла сваю тэрыторыю, дасягнула значнага паліт., эканам. і культ. росквіту. Але пагаршэнне эканам. становішча сялян вылілася ў 10 ст. ў шырокі грамадскі рух у форме рэліг. ерасі — багамільства (гл. Багамілы). Аслабленая гэтым рухам і феад. міжусобіцамі Балгарыя ў 1018 зноў трапіла пад уладу Візантыі. На барацьбу супраць яе балгары падымаліся ў 1040, 1072, 1074, 1079, 1084; усенар. паўстанне 1185—87 на чале з братамі Асенем і Пятром вымусіла Візантыю прызнаць у 1187 незалежнасць балг. дзяржавы. За гады праўлення цара Івана Асеня II [1218—41] у выніку яго ваен. і дыпламат. поспехаў значна пашырана тэр. Балгарыі (далучана б.ч. Фракіі, Македонія, Албанія), яна стала самай моцнай дзяржавай на Балканах. У 2-й пал. 13 ст. феад. адносіны ў краіне дасягнулі высокай ступені развіцця. Аднак жорсткая эксплуатацыя, набегі тат. ордаў даводзілі сялянства да галечы. У 1277—80 у краіне ўспыхнула антыфеад. паўстанне на чале з пастухом Івайлам. Феад. міжусобіцы прывялі Балгарыю да распаду на 2 царствы і княства, тэрыторыі якіх у 14 ст. сталі аб’ектам захопніцкай палітыкі Асманскай імперыі. У 1393 туркі захапілі г. Тырнава, пазней Тырнаўскае і Відзінскае царствы, у канцы 14 ст. — княства Дабруджу. Феад. эксплуатацыя народа дапоўнілася жорсткім нац і рэліг. прыгнётам. Балгары ўпарта змагаліся супраць тур. панавання (паўстанне на чале з Канстанцінам і Фружынам 1404, Тырнаўскія паўстанні 1598 і 1686, Чыпраўскае 1688, інш.). У 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. ў Балгарыі зарадзіліся капіталіст. адносіны. Гарады сталі гандл.-прамысл. цэнтрамі. Вырасла нац. самасвядомасць балгар. У 1830-я г. нац. рух набыў форму барацьбы за нац. свецкую школу, у 1840—60-я г. — за стварэнне незалежнай балг. царквы (у 1870 Балгарыя атрымала аўтаномную царк. арг-цыю). Супраць тур. феадалаў узняліся сяляне (паўстанні 1835—36, 1841, 1850, 1856). У барацьбе за сваю незалежнасць балгары апіраліся на дапамогу рас. войскаў, якія актыўна падтрымлівалі іх у рус.-тур. войнах 1806—12, 1828—29, 1853—56.

Нац.-вызв. рух узмацніўся ў 2-й пал. 19 ст. Яго ўзначалілі дзеячы балг. адраджэння дэмакраты Г.С.Ракоўскі, Л.Каравелаў, В.Леўскі, Х.Боцеў. У 1869 арганізаваны Балг. рэв. к-т. Адбыліся Старазагорскае паўстанне 1875 і самае масавае выступленне балг. народа супраць тур. панавання — Красавіцкае паўстанне 1876. Абодва яны задушаны, пераможаны і атрад Боцева, у падрыхтоўцы і ўзбраенні якога актыўна ўдзельнічаў беларус М.К.Судзілоўскі. Нечуваныя зверствы тур. войскаў у час разгрому паўстанняў выклікалі абурэнне прагрэс. грамадскасці свету. Шырокі рух у падтрымку балг. народа разгарнуўся на Беларусі. Толькі ў Мінскай губ. было сабрана больш за 13 тыс. руб. Каб удзельнічаць у барацьбе на баку балгар, з Беларусі выехалі добраахвотнікі. Падзеі ў Балгарыі абвастрылі Усходні крызіс, які прывёў да рус.-тур. вайны 1877—78. У час яе воіны 54-га пях. Мінскага палка ў ліку першых фарсіравалі Дунай 27.6.1877 і вызвалілі г. Свіштоў. Перадавы атрад рас. арміі на Балканах узначальваў ураджэнец Беларусі ген.-лейт. І.У.Гурка. Беларусы ўдзельнічалі ў гераічнай абароне Шыпкінскага перавалу, у баях за Плеўну і Стара-Загору. Сан-Стэфанскі мірны дагавор 1878, якім скончылася вайна, прадугледжваў стварэнне самаст. балг. дзяржавы. Але пад націскам зах. краін Берлінскі кангрэс 1878 прыняў рашэнне падзяліць Балгарыю на васальнае ад Турцыі Балг. княства і аўтаномную Усх. Румелію ў межах Тур. імперыі. Фракія і Македонія зноў адышлі да Турцыі. Тым не менш у выніку вайны 1877—78 былі закладзены асновы самаст. нац. балг. дзяржавы, прынята Тырнаўская канстытуцыя 1879. На трон Балг. княства выбраны (па рэкамендацыі краін — удзельніц Берлінскага кангрэсу 1878) ням. прынц Аляксандр Батэнберг [1879—86), які ў 1881 адмяніў канстытуцыю, а ў знешняй палітыцы імкнуўся зблізіць Балгарыю з Аўстра-Венгрыяй і Германіяй. Патрыят. рух супраць падзелу краіны перарос у вер. 1885 ва ўзбр. паўстанне, у выніку якога Усх. Румелія ўз’ядналася з Балг. княствам. Уладу ў краіне захапілі колы, што падтрымлівалі палітыку Аўстра-Венгрыі і Германіі. Яны пасадзілі на трон ням. прынца Фердынанда І Кобургскага [1887—1918].

У 1891 пад кіраўніцтвам Дз.Благоева засн. Балг. с.-д. партыя. Пасля Бурж. рэвалюцыі 1908 у Турцыі Балгарыя пазбавілася ад васальнай залежнасці і ў кастр. 1908 абвясціла поўную незалежнасць; Фердынанд прыняў тытул «цара балгар». У 1912 Балгарыя заключыла саюзныя дагаворы з Сербіяй, Грэцыяй і Чарнагорыяй (гл. Балканскі саюз 1912), накіраваныя супраць Турцыі і аўстра-венг. экспансіі на Балканах. У 2-й Балканскай вайне (гл. Балканскія войны 1912—13) Балгарыя была пераможана і страціла частку сваіх тэрыторый, набытых у 1-й Балканскай вайне. У 1-й сусв. вайне Балгарыя ўдзельнічала на баку Германіі і Аўстра-Венгрыі. Паводле Нёіскага мірнага дагавора 1919 Балгарыю акупіравалі войскі Антанты. Краіны-пераможцы анексіравалі каля 11,3 тыс. км² яе тэрыторыі і прымусілі выплаціць вялікую рэпарацыю.

Уладайскае паўстанне 1918 супраць манархічнай улады, у якім удзельнічала каля 30 тыс. рэв. настроеных салдатаў, было задушана з дапамогай ням. войскаў. Але цар Фердынанд адмовіўся ад трона на карысць сына Барыса III. На выбарах у Нар. сход 28.3.1920 перамог Балг. земляробчы нар. саюз (ВЗНС), лідэр якога А.Стамбалійскі ўтварыў аднапартыйны ўрад, прыняў шэраг дэмакр. законаў. 9.6.1923 правыя сілы на чале з А.Цанкавым ажыццявілі дзярж. пераварот. Арганізаванае камуністамі 23.9.1923 узбр. паўстанне жорстка задушана, рэформы Стамбалійскага адменены, Балг. камуніст. партыя, дэмакр. партыі і арг-цыі забаронены.

У выніку выбараў у Нар. сход 21.6.1931 да ўлады прыйшоў урад Нар. блока (кааліцыі бурж. партый і ВЗНС), але прыкметных змен ва ўнутр. і знешняй палітыцы не адбылося. Каб умацаваць пазіцыі буржуазіі, Ваен. ліга (аб’ядноўвала рэакц. афіцэрства) і паліт. група «Звяно» 19.5.1934 учынілі дзярж. пераварот (распушчаны Нар. сход, усе паліт. партыі і прафсаюзы), што стала перадумовай усталявання ў Балгарыі манарха-фаш. дыктатуры.

У час 2-й сусв. вайны кіраўніцтва краіны на чале з царом Барысам III падпісала ў сак. 1941 пратакол пра далучэнне Балгарыі да траістага саюза фаш. дзяржаў. У распараджэнне герм. камандавання былі аддадзены ўсе матэрыяльныя рэсурсы краіны, аэрадромы, чыгункі. Да Балгарыі далучаны тэр., страчаныя ў 1919. 13.12.1941 Балгарыя абвясціла вайну Вялікабрытаніі і ЗША. У краіне разгарнуўся антыфаш. рух, фарміраваліся партыз. атрады, якія ў 1943 аб’ядналіся ў адзіную Нар.-вызв. паўстанцкую армію. 17.7.1942 абвешчана праграма Айч. фронту: скінуць манарха-фаш. рэжым, устанавіць нар.-дэмакр. ўладу. 5.9.1944 урад СССР абвясціў правячым колам Балгарыі вайну. У ноч на 9.9.1944 антыфаш. сілы скінулі існуючы рэжым (гл. Вераснёўскае ўзброенае народнае паўстанне 1944), да ўлады прыйшоў кааліцыйны ўрад Айч. фронту, які аб’явіў вайну фаш. Германіі, Балгарыя далучылася да дзяржаў-саюзніц. На падставе рэферэндуму 8.9.1946 ліквідавана манархія, Балгарыя абвешчана Нар. Рэспублікай (15.9.1946). Пасля выбараў у Вял. нар. сход з 27.10.1946 урад узначаліў Г.Дзімітроў.

Пасляваеннае развіццё Балгарыі адбывалася па шляху абвяшчэння будаўніцтва сацыяліст. грамадства пад кіраўніцтвам кампартыі, нацыяналізацыі прам-сці, агр. рэформаў. У Балгарыі ўсталяваўся таталітарны рэжым: у 1947 ліквідавана апазіцыя камуніст. ўраду, яе лідэр Н.Петкаў пакараны смерцю. Пасля смерці Г.Дзімітрова (1949) В.Чарвенкаў пачаў масавыя чысткі, спыненыя ў 1954 Т.Жыўкавым. З канца 1970 — пач. 1980-х г. у Балгарыі стаў паглыбляцца крызіс у эканам. і культ. жыцці. Ён яшчэ больш абвастрыўся ў 1984 у сувязі з асіміляцыйнымі дзеяннямі балг. улад супраць насельніцтва тур. паходжання. З канца 1980-х г. у Балгарыі разгарнуліся пераўтварэнні, накіраваныя на злом і ліквідацыю ранейшага рэжыму і вынікаў яго кіравання. У 1989 створана дэмакр. апазіцыя, адпраўлены ў адстаўку Жыўкаў. З ліст. 1990 краіна стала наз. Рэспублікай Балгарыя. У ліп. 1991 прынята новая канстытуцыя. У выніку парламенцкіх выбараў у кастр. 1991 да ўлады прыйшоў Саюз дэмакр. сіл, які ўзяў курс на ўмацаванне дэмакратыі і пераход да рыначнай сістэмы; прыняты закон аб паліт. партыях і арг-цыях, аб зямлі, прыватызацыі і інш. У ліку прыярытэтных задач вызначаны інтэграцыя з еўрап. паліт. і эканам. структурамі, супрацоўніцтва з інш. краінамі на двухбаковай і рэгіянальнай аснове. Прэзідэнт краіны з 19.1.1992 Ж.Жэлеў. Балгарыя чл. ААН з 1955, удзельніца хельсінскага працэсу, уваходзіць прыкладна ў 300 міжнар. арг-цый. Беларусь і Балгарыя маюць даўнія традыцыі дружбы і шматбаковых сувязяў — гандаль і тавараабмен, абмен вопытам, сувязі ў галіне навукі, л-ры і мастацтва, турызму і спорту, дэкады балг. культуры на Беларусі і бел. культуры ў Балгарыі, дапамога Балгарыі бел. народу ў пераадоленні вынікаў Чарнобыльскай катастрофы і інш. На Беларусі і ў Балгарыі працуюць т-вы дружбы і культ. сувязяў. Афіц. Дыпламат. адносіны паміж Рэспублікай Беларусь і Балгарыяй ўстаноўлены 26.3.1992.

Палітычныя партыі і прафсаюзы. У Балгарыі зарэгістравана каля 80 партый і паліт. рухаў, у т. л. Саюз дэмакр. сіл (аб’ядноўвае каля 20 партый і рухаў), Балгарская сацыяліст. партыя, Рух за правы і свабоды, Балгарская сац.-дэмакр. партыя, Балгарскі земляробчы нар. саюз. Арганізатары прафс. руху ў краіне — Канфедэрацыя незалежных сіндыкатаў Балгарыі і Канфедэрацыя працы «Падкрэпа».

Гаспадарка. Балгарыя — індустрыяльна-агр. дзяржава. Удз. в. прамысловасці ў агульнай прадукцыі больш за 90%. Аснова энергетыкі — здабыча вугалю (каля 32 млн. т за год, у т. л. лігніту каля 28 млн. т). Гал. басейны: Усх.-Марыцкі і Зах.-Марыцкі, Перніцкі, Бобаўдальскі, Балканскі, Чарнаморскі. Найбольшыя ЦЭЦ (у Сафіі, Дзімітроўградзе) працуюць на лігнітах. Каля ⅓ электраэнергіі дае АЭС Казладуй (на ПнЗ). У гарах, пераважна на Пд, каскады невялікіх ГЭС. Выпрацоўка электраэнергіі каля 42 млрд. КВт·гадз. Імпартуюцца каменны вугаль, кокс, нафта, газ. Асн. сыравінная база для каляровай металургіі — радовішчы Усх. Радопаў (Мадан, Рудазем). Найб. яе камбінаты ў Кырджалі і каля Плоўдзіва (свінец, цынк, рэдкія металы), у Злаціцы і Сафіі (медзь), у Шумене (алюміній). Чорная металургія ў Сафійска-Перніцкім раёне (камбінаты ў Крамікаўцах і Перніку). Выплаўка сталі 1,6 млн. т, імпарт. жал. руды 0,5 млн. т, здабыча 0,32 млн. т (1992). У машынабудаванні развіта вытв-сць абсталявання падымальна-трансп. і для харчова-смакавай прам-сці, электра- і мотакараў, электраабсталявання (акумулятараў, электраматораў і інш.). Выпускаецца выліч. і радыёэлектронная тэхніка. Прадпрыемствы трактарнай (Карлава), станкабуд. і электратэхн. (Сафія), суднабуд. (Варна, Бургас, Русе), аўтамаб. (Шумен, Ловеч, Плоўдзіў) прам-сці. Буйнейшыя цэнтры машынабудавання — Сафія, Русе, Плоўдзіў, Варна. Хім. прам-сць на базе радовішчаў вугалю, каменнай солі і пірытаў. Вытв-сць азотных угнаенняў (911 тыс. т, 1991) у Дзімітроўградзе і Стара-Загоры, складаных і фосфарных у Дзеўні, нафтахімія ў Бургасе і Плевене, выраб сінт. валокнаў у Бургасе, Ямбале, Відзіне, штучных валокнаў і тканін у Свіштове, соды і хлору ў Дзівіне. Вытв-сць каўстычнай соды 521,8 тыс. т, кальцыніраванай — 1046 тыс. т (1992), буд. матэрыялаў (цэмент, цэгла, блочныя вырабы). Лёгкая і харч. прам-сць дае каля палавіны ўсяго аб’ёму прамысл. прадукцыі. Тэкст. прам-сць сканцэнтравана ў Сафіі, Габраве, Слівене, Плоўдзіве. Ёсць прадпрыемствы швейнай, гарбарна-футравай і абутковай прам-сці. У харч. прам-сці высокая ўдз. в. тытунёвай, кансервавай, вінаробчай (2458 тыс. гекталітраў віна ў 1992), цукр. і алейнай вытв-сці. У Карлаве атрымліваюць ружавы алей. У сельскай гаспадарцы вядучая галіна — раслінаводства. С.-г. землі займаюць больш за палавіну тэрыторыі (6,1 млн. га), з іх 60% ворыва, 11% сады, вінаграднікі, агароды. Арашаецца больш за 1 млн. га. Асн. масівы разараных зямель на Ніжнедунайскай раўніне, Верхнефракійскай нізіне і ў Дабруджы (на ПнУ). Каля 60% пасяўных плошчаў пад збожжавымі. Валавы збор (1992, тыс. т): пшаніцы — 3270, кукурузы — 2300, ячменю — 1100, рысу — 20, бульбы — 550, перцу — 220, памідораў — 472, тытуню — 72, сланечніку — 470, цукр. буракоў — 868. Вырошчваюць таксама бавоўнік, кармавую люцэрну і кукурузу, у Карлаўскай і Казанлыкскай катлавінах — эфіраалейныя культуры (ружа, мята, лаванда). Садоўніцтва (яблыкі, слівы, персікі) і вінаградарства (700 тыс. т, 1992) у перадгор’ях і ў Кюстэндзільскай катлавіне. Цукр. буракі і сланечнік вырошчваюць на Пн, тытунь, бавоўнік, каноплі, а таксама гародніну (памідоры, перац, баклажаны) — у катлавінах сярэдняй і паўднёвай ч. краіны. Жывёлагадоўля (1992, млн. галоў): буйн. раг. жывёлы 1,3, свіней 3, авечак 6,7, птушкі 21. У гарах пераважае экстэнсіўная горнапашавая жывёлагадоўля. Транспарт. Даўжыня чыгунак (1992) — каля 4,3 тыс. км, з іх 61,4% электрыфікавана. Агульная працягласць аўтадарог амаль 37 тыс. км. 70% перавозак ажыццяўляецца аўтатранспартам, 17% — па чыгунках. Марскі і рачны транспарт. Гал. марскія парты Бургас і Варна, дунайскі порт Русе. Чыг. паромная пераправа Варна—Ільічоўск (Украіна). Міжнар. авіяц. лініі праз Сафію, Варну. Гандаль больш як са 100 краінамі. Экспарт прадукцыі машынабудавання, соды і хім. угнаенняў, тытунёвых вырабаў, агародніны і садавіны, вінаграду; імпарт энерганосьбітаў, сыравіны для хім. прам-сці, аўтамабіляў, тавараў нар. ўжытку. Беларусь пастаўляе ў Балгарыю шыны для аўтамабіляў і с.-г. тэхнікі, быт. халадзільную тэхніку, трактары, экскаватары, падшыпнікі, шпалеры, ільняныя тканіны і інш.; атрымлівае з Балгарыі аўтапагрузчыкі, медыкаменты, акумулятары, цукар і інш. харч. тавары, тытунёвыя вырабы. Адна з важнейшых крыніц даходаў краіны — замежны турызм (каля 10 млн. чал. штогод). Найб. вядомыя курорты: Залатыя Пяскі, Дружба, Албена (каля Варны), Сонечны Бераг (каля Бургаса); горныя курорты — Боравец, Пампорава. Грашовая адзінка — леў.

Ахова здароўя. Сярэдняя працягласць жыцця ў мужчын 70, у жанчын 77 гадоў. Смяротнасць 11 на 1 тыс. чалавек. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі 1 на 97 чал., урачамі — 1 тэрапеўт на 312 чал. Узровень нараджальнасці 12 на 1 тыс. чалавек. Дзіцячая смяротнасць 12 дзяцей на 1 тыс. нованароджаных (1994).

Асвета, навуковыя ўстановы. Сістэма адукацыі Балгарыі ўключае: дашкольныя ўстановы для дзяцей 3—6 гадоў; адзіную школу з 2 ступенямі — базавай (пач. — 4 гады і няпоўная сярэдняя — 4 гады) і поўнай сярэдняй адукацыі (узрост абавязковага навучання ад 6—7 да 16 гадоў); прафес. і вышэйшыя (у тым ліку няпоўныя вышэйшыя) навуч. Ўстановы. Базавыя і поўныя сярэднія школы падпарадкоўваюцца органам мясц. самакіравання і маюць права самастойна вызначаць мэты і метады навучання. Буйнейшыя ВНУ: ун-ты «Клімент Охрыдскі» ў Сафіі, «Паісій Хілендарскі» ў Плоўдзіве, «Кірыла і Мяфодзій» у Тырнаве; эканам. і механіка-электратэхн. ін-ты ў Сафіі. Сярод няпоўных ВНУ — 16 настаўніцкіх ін-таў, ін-т сувязі, бібліятэчны. Буйнейшыя б-кі: Нар. б-ка імя Кірылы і Мяфодзія, б-ка ун-та «Клімент Охрыдскі», б-ка Балг. АН, Нар. б-ка ў Плоўдзіве. Музеі: Нац. маст. галерэя, этнагр., археал., ваенна-гіст. ў Плевене, археал. і этнагр. музеі ў Плоўдзіве і інш. Навук. даследаванні вядуцца ў Балг. АН (засн. ў 1869), Акадэміі с.-г. Навук, н.-д. ін-тах, ва ун-тах.

Друк, радыё, тэлебачанне. Штодзённа выходзіць 19 цэнтр. газет, з іх буйнейшыя: «24 часа» («24 гадзіны»), «Дума», «Демокрация» («Дэмакратыя»). Тэле- і радыёвяшчаннем ахоплена больш за 90% тэр. краіны. Разам з цэнтр/ тэлебачаннем дзейнічаюць 4 мясц. тэлецэнтры (у Варне, Плоўдзіве, Русе, Благоеўградзе). Самыя буйныя інфарм. агенцтвы: Балгарскае тэлеграфнае агенцтва (БТА), Сафія-прэс.

Літаратура. Узнікла ў 2-й пал. 9 ст. і звязана з дзейнасцю першых слав. асветнікаў, стваральнікаў слав. пісьменнасці Кірылы і Мяфодзія. Росквіт стараж. балг. л-ры (9—10 ст.) звязаны з охрыдскай і праслаўскай літ. школамі (Клімент Охрыдскі, Канстанцін Праслаўскі, Іаан Экзарх, Чарнарызец Храбр). Жанрава разнастайная л-ра сярэднявечча (жыціі, службы, філас., філал. творы, проза і паэзія) мела царкоўна-дыдактычны характар. У 10 ст. ўзнікла т.зв. багамільская (ерэтычная) л-ра (жыціі, апокрыфы, легенды і паданні). Значны ўклад у развіццё культ. і літ. жыцця позняга сярэднявечча зрабілі прадстаўнікі тырнаўскай літ. школы (Кіпрыян, Грыгорый Цамблак, Канстанцін Касцянецкі, стваральнік школы, рэфарматар правапісу, дзеяч асветы і л-ры Яўфімій Тырнаўскі). Турэцкі прыгнёт не садзейнічаў развіццю л-ры. Кніжная дзейнасць пры цэрквах і манастырах (Уладзіслаў Граматык, Поп Пеё, Матэй Граматык) стала сродкам пашырэння ведаў і фарміравання нац. самасвядомасці. Духоўнае жыццё народа адлюстроўваў фальклор (юнацкія, гайдуцкія, гіст. песні, балады, легенды, казкі). У 17—18 ст. бытавалі дамаскіны — зборнікі пропаведзяў грэч. епіскапа 16 ст. Дамаскіна Студыта, перакладзеныя на дыялекты стараж. балг. мовы. Пачынальнік Балг. адраджэння (2-я пал. 18 — 1878) Паісій Хілендарскі ў «Гісторыі славяна-балгарскай» (1762) упершыню ў балг. л-ры адлюстраваў ідэі тагачаснай эпохі, барацьбу за нац. мову, асвету, незалежнасць. Асветніцкія творы яго паслядоўнікаў засведчылі пераход л-ры ад традыц. агіяграфіі да мемуараў і сентыментальнага рамана Новага часу. Эстэт. канцэпцыю асобы тагачаснай гіст. эпохі ўвасобіў Сафроній Урачанскі («Жыццё і пакуты грэшнага Сафронія», 1805). У 1820—40-я г. развівалася навук., філал. і маральна-дыдактычная л-ра, з’явіліся першыя перыяд. выданні. У л-ры 1850—70-х г. адлюстраваны ўздым нац.-вызв. барацьбы, асн. кірункі тагачаснага паліт., культ. жыцця — асветніцкі (П.Славейкаў) і рэвалюцыйны (Д.Чынтулаў, Г.Ракоўскі). Прадстаўнік рэаліст. л-ры Л.Каравелаў. Вяршыняй паэзіі адраджэння стала творчасць Х.Боцева. У гэты перыяд зараджаліся новыя літ. жанры: байка і павучальнае апавяданне (П.Бярон, Элін Пялін), фельетон (А.Канстанцінаў), аповесць (Т.Влайкаў), літ. крытыка (Дз.Благоеў, К.Крысцеў), дакумент. проза (З.Стаянаў), драма (П.Явараў), раман (І.Вазаў). На мяжы 19 і 20 ст. з’явіліся мадэрнісцкія тэндэнцыі (у крытыцы — Крысцеў, у маст. л-ры — Славейкаў), узнік сімвалізм (Явараў, Т.Траянаў, Х.Ясенаў), індывідуалістычныя дэкадэнцкія настроі (Славейкаў, Дз.Дэбелянаў). Пасля паўстання 1923 пашырылася т.зв. вераснёўская л-ра, скіраваная супраць фашызму (Г.Мілеў, А.Разцветнікаў, А.Страшыміраў, Л.Стаянаў і інш.). Пасля 2-й сусв. вайны ў л-ры запанаваў сацыяліст. рэалізм (заснавальнік Х.Смірненскі). У маст. творах асвятляліся сац.-паліт., маральна-псіхал. праблемы, тэмы вясковага і гар. жыцця і побыту. Значных поспехаў дасягнуў балг. раман: гіст.-рэв. (Дз.Талеў), сац.-псіхал. (С.Даскалоў, Дз.Дзімаў, Э.Станеў), маральна-этычны (К.Калчаў, А.Гуляшкі, П.Вежынаў). З пач. 1960-х г. развіваюцца малыя празаічныя жанры: «мікрараман», аповесць, апавяданне, навела (І.Пятроў, М.Хайтаў, І.Радзічкаў); пейзажная, інтымная, філас. паэзія (А.Германаў, Л.Леўчаў, Л.Даскалова і інш.); лірычная (Дз.Фучаджыеў, І.Давыдкаў, Д.Жоцеў, С.Паптонеў, Б.Дзімітрова) і дакумент. (Е.Каранфілаў, М.Хрыстозаў) проза. У л-ры апошніх гадоў выяўляецца пратэст супраць разбурэння сувязяў паміж людзьмі, дэфармацыі духоўнага свету чалавека (Фучаджыеў, Б.Томаў і інш.), спроба асэнсаваць значнасць гіст. працэсаў, складаную дынаміку жыцця і вастрыню маральна-этычных праблем.

Бел.-балг. сувязі зарадзіліся яшчэ да прыняцця хрысціянства на Беларусі, калі сюды пачалі трапляць балг. кнігі. У 14 ст. творы прадстаўнікоў тырнаўскай літ. школы спрыялі станаўленню жанраў бел. л-ры (напр., аратарскай прозы, на Беларусі жыў Цамблак). У 19 ст. сувязі ўзмацніліся (В.Дунін-Марцінкевіч прысвяціў балг. народу верш «Славяне ў XIX стагоддзі», 1856; вызваленне Балгарыі вітаў Я.Купала вершамі «Забраны край», «На вялікім свеце...». У 1920—30-я г. ў балг. перыёдыцы з’явіліся артыкулы пра творчасць Я.Купалы, Я.Коласа, Ц.Гартнага, М.Чарота, А.Александровіча, у беларускай — вершы Боцева, Смірненскага, Н.Ланкава, артыкулы Г.Бакалава, З.Снежкі. Асобнымі кнігамі выдадзены творы Канстанцінава, М.Марчэўскага, С.Лілянава. Пасля 2-й сусв. вайны сувязі і ўзаемаўплывы паглыбіліся (праводзіліся дні нац. культур, сімпозіумы перакладчыкаў і інш.). Выходзілі анталогіі паэзіі і прозы, выданні асобных аўтараў, працы даследчыкаў па пытаннях нац. л-ры і ўзаемасувязяў. На бел. мове апублікаваны празаічныя творы Вазава, Гуляшкі, Даскалова, Караславава, Вежынава, кніга лірыкі Н.Вылчава, зб-кі сучаснай балг. паэзіі, твораў для дзяцей, нар. песень, казак. З артыкуламі пра балг. л-ру выступілі Н.Гілевіч, Л.Цімашкова, В.Цімафеева. На балг. мове выдадзены зб-кі вершаў Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, А.Куляшова, П.Броўкі, М.Танка, П.Панчанкі, Гілевіча, Р.Барадуліна, празаічныя творы А.Адамовіча, Я.Брыля, У.Калесніка, В.Быкава, І.Шамякіна і інш. На балг. мову бел. творы перакладалі Н.Вылчаў, Давыдкаў, Германаў, Г.Вылчаў, Х.Бербераў, на бел. мову балг. творы — Гілевіч, Барадулін, В.Нікіфаровіч, В.Куляшова і інш.

Архітэктура і выяўленчае мастацтва. З эпох неаліту і бронзы (4—2-е тыс. да нашай эры) на тэр. Балгарыі выяўлены гліняныя посуд з геам. арнаментам, фігуркі людзей і жывёл, ад ранняга жал. веку — мегалітычныя збудаванні (дальмены ў гарах Странджа, Сакар і Усх. Радопы), наскальныя малюнкі з выявамі людзей і жывёл. На чарнаморскім узбярэжжы зберагліся рэшткі стараж.-грэч. гарадоў (Апалоніі, Месембрыі, цяпер г. Нясебыр) з ант. скульптурай. Зберагліся рэшткі гарадоў і крэпасцяў рым. эпохі (Рацыарыя, Эскус, 1—2 ст. н. э.), царква св. Георгія ў Сафіі і грабніца ў Сілістры (4 ст.). У перыяд візант. панавання тут будаваліся хрысц. храмы (Старая мітраполія ў Нясебыры, ку́пальная базіліка св. Сафіі ў г. Сафія, 5—6 ст.). З утварэннем Балг. царства (681—1018) пачало фарміравацца ўласна балг. мастацтва, якое складвалася на аснове культуры стараж. славян і протабалгар пад уплывам ант. і візант. традыцый. Сярод першых помнікаў балг. дойлідства — рэшткі крапасных сцен і палацаў 9—10 ст. у Плісцы і Прэславе. Інтэр’еры палацаў з мармуровымі каланадамі былі ўпрыгожаны плітамі і карнізамі з разным геам. узорам, скульптурай з медзі і каменю. Унікальны помнік 9 ст. — велічны барэльеф, высечаны на скале каля с. Мадара, т.зв. «Мадарскі коннік». Царк. архітэктура 9—10 ст. мела візант. прататыпы (Вял. базіліка ў Плісцы, т.зв. круглая царква ў Прэславе), маляўнічае дэкар. ўбранне. Уздым мастацтва Балгарыі пачаўся ў эпоху Другога Балг. царства (1187—1396), калі гал. Маст. цэнтрам стала Тырнава (сучасны г. Вяліка-Тырнава). Дойлідства гэтага часу адметнае свабоднай трактоўкай візант. традыцый, дэкар. вытанчанасцю (цэрквы 12—14 ст. у Вяліка-Тырнаве і Нясебыры). Высокага ўзроўню дасягнулі манум. жывапіс, сценапіс (царква ў с. Баяна, 1259, цяпер у межах г. Сафія), мініяцюры «Хронікі Манасія» і «Евангелле Івана Аляксандра» (сярэдзіна 14 ст.), ювелірнае мастацтва, разьба па дрэве і інш. маст. рамёствы. З тур. нашэсцем у канцы 14 ст. многія помнікі знішчаны, стараж.-балг. мастацтва заняпала. Новы ўздым культуры пачаўся ў эпоху Балг. адраджэння. У гарадах будаваліся дамы, цэрквы, масты, гадзіннікавыя вежы, перабудоўваліся манастыры (Рыльскі манастыр). У канцы 18 ст. склаліся нац. тыпы жылых дамоў з каменным цокальным і фахверкавым 2-м паверхам, з мноствам галерэй, эркераў, балконаў, з размалёўкай на атынкаваных фасадах і ў інтэр’ерах, прыгожай разной столлю (дамы ў Плоўдзіве, Вяліка-Тырнаве і інш.). Заснавальнікамі свецкага мастацтва Балгарыі сталі жывапісцы З.Зограф, С.Даспеўскі, Н.Паўлавіч.

Пасля вызвалення Балгарыі ад асманскага ярма пачалася рэканструкцыя гар. Цэнтраў, узводзіліся грамадскія будынкі ў духу эклектызму і ў неавізантыйскім стылі. У выяўл. мастацтве канца 19 — пач. 20 ст. развіваецца кірунак дэмакр. рэалізму (А.Мітаў, І.Ангелаў, І.Мырквічка, Я.Вешын). У 1920—30-я г. нац. традыцыі развівалі Х.Станчаў, У.Дзімітроў-Майстара, С.Венеў, І.Мілеў, П.Георгіеў, партрэтны і пейзажны жывапіс — І.Пятроў, Дз.Узунаў, П.Младэнаў і інш. У архітэктуры пластычную выразнасць і нац. своеасаблівасць пабудоў вызначае выкарыстанне традыц. для Балгарыі арх. элементаў (балконаў, эркераў, лоджый). У 1970-я г. пабудаваны новыя жылыя раёны ў Сафіі, Плоўдзіве і інш., курортныя комплексы «Сонечны бераг», «Залатыя Пяскі». Паводле новых планаў забудоўваліся вял. гарады, новыя прамысл. цэнтры (Дзімітроўград, Мадан і інш.).

У пошуку новых выразных рашэнняў да стараж. нац. мастацкіх традыцый звяртаюцца жывапісцы І.Кіркаў, Д.Кіраў, С.Русеў, Л.Дзіманаў, К.Ісінаў, А.Пятроў, скульптары А.Ніколаў, І.Фунеў, М.Маркаў, графікі Б.Ангелушаў, П.Вылкаў, манументалісты А.Стаменаў і інш. У дэкар.-прыкладным мастацтве (кераміка, тканіны, дываны, разьба па дрэве) сучасныя маст. прынцыпы спалучаюцца з нар. традыцыямі.

Музыка. Балгарская нар. музыка склалася на аснове фальклору стараж. славян і інш. народаў, што жылі на тэр. Балгарыі. Зберагліся старадаўнія абрадавыя, працоўныя, пастухоўскія песні (пераважна аднагалосыя), рытуальныя песнапенні і танцы з архаічнай мелодыкай і складанай нерэгулярнай рытмікай. З 18 ст. пашыраны гайдуцкія песні, з 19 ст. — песні нац. адраджэння, пазней пралетарскія, антыфаш. і партыз. песні. Сярод інструментаў: струнна-смычковы — гадулка, струнна-шчыпковы — тамбур; духавыя — гайда, кавал. Пасля прыняцця праваслаўя ў 9 ст. склалася балг. царк.-пеўчая традыцыя. Свецкае мастацтва фарміруецца з сярэдзіны 19 ст. Заснавальнікі нац. кампазітарскай школы: Э.Манолаў (аўтар першай балг. оперы «Жабрачка», 1900, не скончана), А.Букараштліеў, Д.Хрыстаў, Н.Атанасаў (аўтар першай балг. сімфоніі). Значнае месца належыць операм Г.Атанасава (1910—20-я г.), творам П.Уладзігерава (опера «Цар Калаян», інстр. канцэрты), Л.Піпкава (опера «Дзевяць братоў Яны», вак.-сімф. паэма «Вяселле», 1-я сімфонія), П.Стайнава, Ф.Куцева, В.Стаянава (опера «Саламбо»), М.Галемінава (балет «Несцінарка») і інш. Пасля 2-й сусв. вайны вядучыя кампазітары Піпкаў, П. і А.Уладзігеравы, Стаянаў, Куцеў, Галемінаў, П.Хаджыеў, А.Райчаў, К.Іліеў (і дырыжор), Д.Хрыстаў, Г.Мінчаў. Праводзяцца міжнар. фестывалі і конкурсы. Працуюць 10 муз. т-раў, у т. л. Сафійская нар. опера, больш за 15 сімф. і камерных аркестраў, Саюз балг. кампазітараў (1947), Саюз балг. муз. дзеячаў (1965), Ін-т музыказнаўства пры Балг. АН (1948), Балг. дзярж. кансерваторыя (1954) і інш.

Тэатр. Вытокі балг. т-ра ў нар. гульнях, асабліва ў «кукерах». Першыя публічныя тэатр. паказы ў 1856 у Ломе і Шумене. У 1866 драматург Д.Войнікаў засн. балг. трупу ў Брэіле (Румынія). Прафес. т-р узнік пасля вызвалення Балгарыі ад тур. прыгнёту (першая трупа ў Плоўдзіве, 1883). У 1887 засн. «Плоўдзіўская аматарская трупа» (з 1888 працавала як драм. трупа «Аснова» ў Сафіі). У 1892 на яе базе створана дзярж. драм. трупа «Сляза і смех» (з 1904 Нар. т-р імя І.Вазава), дзе ставіліся п’есы балг. драматургаў — Вазава, В.Друмева, А.Страшымірава і інш. У перыяд уздыму балг. т-ра (1904—12) сфарміравалася рэаліст. акцёрскае мастацтва. Яго заснавальнікі — выхаванцы рус. тэатр. школ А.Будзеўская, К.Сарафаў, Г.Кіраў, М.Масаліцінаў. Пасля 2-й сусв. вайны развівалася нац. драматургія, ствараліся новыя тэатр. калектывы, ставіліся п’есы замежных аўтараў, у т. л. беларускіх: «Цудоўная дудка» В.Вольскага (Нар. т-р моладзі ў Сафіі), «Канстанцін Заслонаў» (Нар. т-р імя Вазава) і «Калі ты чалавек» (Нар. т-р моладзі) А.Маўзона, «Лявоніха на арбіце» (Сафійскі т-р сатыры), «Зацюканы апостал» (т-ры Сафійскі сатыры і Відзінскі) і «Трыбунал» (т-ры Сафіі, Варны, Тырговіштэ) А.Макаёнка, «Амністыя» (у многіх т-рах) М.Матукоўскага. Сярод акцёраў: А.Караміцеў, С.Гецаў, Л.Кабакчыеў, Г.Калаянчаў, Ц.Манева, І.Кондаў; сярод рэжысёраў: Ф.Філіпаў, К.Мірскі, М.Андонаў, В.Цанкоў, Л.Даніэль. Л.Гройс, Я.Агнянава. У 1948 засн. вышэйшы ін-т тэатр. мастацтва.

Кіно. Вытворчасць дакумент. і хранік. фільмаў пачалася з 1907, мастацкіх — з 1915. У 1919 утворана акц. т-ва «Лунафільм». У 1930-я г. ставіліся камедыі, меладрамы, гіст. фільмы. У 1933 выпушчаны першы гукавы фільм «Бунт раба». У 1939 створана дзярж. кінафірма «Балгарская справа». З канца 1940-х г. разам з вопытнымі (Л.Мартынавіч, З.Жандаў) пачалі працаваць рэжысёры, што заклалі асновы сучаснага нац. кінамастацтва (Д.Дакоўскі, Б.Шараліеў, Х.Піскаў, Р.Вылчанаў, Б.Жалязкава і інш.), створана аб’яднанне «Балгарская кінематаграфія». У 1950-я г. ўзмацняюцца ідэалаг. матывы [«Калін Арол», «Трывога», «Песні пра чалавека», «Неспакойны чалавек», «Героі Шынкі» (сумесна з СССР), «Зоркі» (з ГДР)]. З канца 1950-х г., з прыходам рэжысёраў Г.Дзюлгерава, Л.Стайкава, М.Ніколава і інш., пачынаюцца пошукі творчых сродкаў спасціжэння псіхалогіі чалавека і нац. характару [«На маленькім востраве», «Якія маладыя мы былі», «Сонца і цень», «Тытунь» (у сав. пракаце «Канец «Нікаціяны»), «Выкрадальнік персікаў», «Ланцуг», «Цар і генерал» і інш.]. Здымаліся гіст. фільмы для моладзі, камедыі, развіваліся жанры лірычнага дэтэктыва, кінааповесці («Бывайце, сябры», «Чорныя анёлы», «Матрыярхат», «Бар’ер», «Раўнавага», «Хан Аспарух»), У 1976 зняты сумесна бел.-балг. фільм «Братушка» (рэж. І.Дабралюбаў). Развіваецца дакумент., навук.-папулярнае і анімацыйнае кіно. У 1952 арганізаваны Саюз балгарскіх кінематаграфістаў. Кінастудыі працуюць у Варне (з 1962) і Плоўдзіве (з 1975).

Літ.:

Цімашкова Л.Я. Беларуска-балгарскія літаратурныя сувязі. Мн., 1963;

Мельцар Д.Б., Савачкін П.З. Беларусь і Балгарыя — дружба, супрацоўніцтва, братэрства. Мн., 1973;

Гілевіч Н.С. Верная вялікім запаветам: Сучас. балг. паэзія, 1956—1976. Мн., 1977;

Нікіфаровіч В. Дарогі ў шырокі свет: Старонкі літ. узаемасувязей. Мн., 1979;

Вълчев Г. Приобщения: Лит. контакти и аналогии. София, 1971;

Львова Е.П. Изобразительное искусство Болгарии эпохи национального Возрождения. М., 1975;

Енциклопедия на изобразителните изкуства в България. Т. 1—2. София, 1980—87;

Арбалиев Г.П. Национални традиции в архитектурата. София, 1982;

Хлебаров И. История на българската музикална культура. София, 1985.

М.С.Вайтовіч (прырода, гаспадарка), Г.Я.Адамовіч (літаратура), Г.В.Ратнікаў (кіно).

т. 2, с. 241

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

Партызанскі атрад 8/177, 118, 228—229, 262

- » - 1-ы, брыгады 1-й Беларускай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/122

- » - 1-ы, брыгады 1-й Віцебскай 8/123

- » - 1-ы, брыгады 1-й Віцебскай (2-га складу) 8/123

- » - 1-ы, брыгады 1-й Магілёўскай вобл. 8/119

- » - 1-ы, брыгады 1-й Смаленскай Віцебскай вобл. 8/128

- » - 1-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/129

- » - 1-ы, брыгады 2-й Калінкавіцкай імя М. В. Фрунзе Палескай вобл. 8/131

- » - 1-ы, брыгады 3-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/133

- » - 1-ы, брыгады 4-й Беларускай Віцебскай і Вілейскай абл. 8/134, 135

- » - 1-ы, брыгады 16-й Смаленскай Віцебскай вобл. 8/141

- » - 1-ы, брыгады Багушэўскай Віцебскай вобл. 8/161

- » - 1-ы, брыгады дыверсійнай Беларускай імя У. І. Леніна Віцебскай і Вілейскай абл. 8/167

- » - 1-ы, брыгады «Жалязняк» Мінскай вобл. 8/168

- » - 1-ы, брыгады «За Савецкую Беларусь» Вілейскай вобл. 8/171

- » - 1-ы, брыгады імя М. І. Калініна Вілейскай вобл. 8/132, 184

- » - 1-ы, брыгады імя М. І. Кутузава Вілейскай вобл. 8/190

- » - 1-ы, брыгады імя М. І. Кутузава Віцебскай вобл. 8/190

- » - 1-ы, брыгады імя Чырванасцяжнага Ленінскага камсамола Віцебскай вобл. 8/207

- » - 1-ы, брыгады «Кастрычнік» Вілейскай вобл. 8/209

- » - 1-ы. брыгады А. М. Крыўскага Віцебскай вобл. 8/209

- » - 1-ы, брыгады Лепельскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/211, 225

- » - 1-ы, брыгады Лёзненскай Віцебскай вобл. 8/181, 212—213

- » - 1-ы, брыгады Мазырскай імя Аляксандра Неўскага Палескай вобл. 8/213

- » - 1-ы, брыгады М. М. Нікіціна Мінскай і Баранавіцкай абл. 8/215

- » - 1-ы, брыгады «Спартак» Вілейскай вобл. 8/223

- » - 1-ы, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай і Мінскай абл. 8/225

- » - 1-ы імя К. Я. Варашылава, брыгады 99-й Калінкавіцкай Палескай вобл. 8/150

- » - 1-ы імя М. І. Кутузава, брыгады М. П. Гудкова Віцебскай вобл. 8/165

- » - 1-ы імя В. М. Молатава, брыгады імя А. В. Суворава 2-й Вілейскай вобл. 8/201, 218

- » - 1-ы імя А. Я. Пархоменкі, брыгады імя ЦК КП(б)Б Вілейскай вобл. 8/180, 197, 202

- » - 1-ы імя В. І. Чапаева, брыгады 100-й імя С. М. Кірава Мінскай вобл. 8/151

- » - 1-ы імя М. А. Шчорса, брыгады Багушэўскай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/162

- » - 1-ы Калінінскі, брыгады 2-й Дрысенскай Віцебскай вобл. 8/125, 129

- » - 1-ы камсамольскі, брыгады «Камсамолец» Баранавіцкай вобл. 7/105; 8/183, 208

- » - 1-ы, Магілёўскай вобл. 8/227, 229, 230; 11/330

- » - 2-і, брыгады 1-й Магілёўскай вобл. 8/119

- » - 2-і, брыгады 1-й Беларускай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/122

- » - 2-і, брыгады 1-й Віцебскай 8/123

- » - 2-і, брыгады 1-й Віцебскай (2-га складу) 8/123—124

- » - 2-і, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/129

- » - 2-і, брыгады 2-й Калінкавіцкай імя М. В. Фрунзе Палескай вобл. 8/131

- » - 2-і, брыгады 3-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/133

- » - 2-і, брыгады 4-й Беларускай Віцебскай і Вілейскай абл. 8/134, 135

- » - 2-і, брыгады 4-й Беларускай Віцебскай вобл. (камандзір М. Ц. Бабкін) 8/134

- » - 2-і, брыгады 16-й Смаленскай Смаленскай і Віцебскай абл. 8/141

- » - 2-і, брыгады дыверсійнай Беларускай імя У. І. Леніна Віцебскай і Вілейскай абл. 8/167

- » - 2-і, брыгады «Жалязняк» Мінскай вобл. 8/168

- » - 2-і, брыгады «За Савецкую Беларусь» Вілейскай вобл. 8/171

- » - 2-і, брыгады імя М. І. Калініна Вілейскай вобл. 8/184, 204

- » - 2-і, брыгады імя М. І. Кутузава Віцебскай вобл. 8/190

- » - 2-і, брыгады імя М. І. Кутузава Віцебскай вобл. (камандзір І. С. Рыжакоў) 8/190

- » - 2-і брыгады «Кастрычнік» Вілейскай вобл. 8/209

- » - 2-і, брыгады А. М. Крыўскага Віцебскай вобл. 8/209

- » - 2-і, брыгады Мазырскай імя Аляксандра Неўскага Палескай вобл. 8/213—214

- » - 2-і, брыгады М. М. Нікіціна Мінскай вобл. 8/215

- » - 2-і, брыгады «Спартак» Вілейскай вобл. 8/223

- » - 2-і, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/225

- » - 2-і, Віцебскай вобл. 8/178, 207

- » - 2-і, Магілёўскай вобл. 8/124, 229

- » - 2-і імя Дз. Ц. Караленкі, брыгады Лепельскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/190, 211, 225

- » - 2-і імя Р. І. Катоўскага, брыгады 99-й Калінкавіцкай Палескай вобл. 8/150

- » - 2-і імя М. І. Кутузава, брыгады 100-й імя С. М. Кірава Мінскай вобл. 8/151

- » - 2-і імя А. В. Суворава, брыгады Багушэўскай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/126, 161, 162

- » - 2-і імя В. П. Чкалава, брыгады імя ЦК КП(б)Б Вілейскай вобл. 8/203

- » - 2-і імя М. А. Шчорса, брыгады М. П. Гудкова Віцебскай вобл. 8/165

- » - 2-і Калінінскі, брыгады 2-й Дрысенскай Віцебскай вобл. 8/125, 129

- » - 2-і камсамольскі, брыгады «Камсамолец» Баранавіцкай вобл. 8/183, 208, 209

- » - 2-і Хоцімскі, Магілёўскай вобл. 8/229

- » - 3-і, брыгады 1-й Беларускай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/122

- » - 3-і, брыгады 1-й Віцебскай (2-га складу) 8/123, 124

- » - 3-і, брыгады 1-й Магілёўскай вобл. 8/119

- » - 3-і, брыгады 1-й Смаленскай Смаленскай і Віцебскай абл. 8/128

- » - 3-і, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/129

- » - 3-і, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/129

- » - 3-і, брыгады 2-й Калінкавіцкай імя М. В. Фрунзе Палескай вобл. 8/131

- » - 3-і, брыгады 3-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/133

- » - 3-і, брыгады 4-й Беларускай Віцебскай і Вілейскай абл. 8/134, 135

- » - 3-і, брыгады дыверсійнай Беларускай імя У. І. Леніна Віцебскай вобл. 8/167

- » - 3-і, брыгады «Жалязняк» Мінскай вобл. 8/168

- » - 3-і, брыгады «За Савецкую Беларусь» Вілейскай вобл. 8/171

- » - 3-і, брыгады імя М. І. Калініна Вілейскай вобл. 8/184

- » - 3-і, брыгады імя М. І. Кутузава Вілейскай вобл. 8/190

- » - 3-і, брыгады імя М. І. Кутузава Віцебскай вобл. (камандзір І. С. Рыжакоў) 8/190

- » - 3-і, брыгады імя М. І. Кутузава Віцебскай вобл. (камандзір С. І. Барысаў) 8/190

- » - 3-і, брыгады імя Чырванасцяжнага Ленінскага камсамола Віцебскай вобл. 8/207

- » - 3-і, брыгады «Кастрычнік» Вілейскай вобл. 8/209

- » - 3-і, брыгады А. М. Крыўскага Віцебскай вобл. 8/209—210

- » - 3-і, брыгады Лепельскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/211

- » - 3-і, брыгады Мазырскай імя Аляксандра Неўскага Палескай вобл. 8/213

- » - 3-і, брыгады М. М. Нікіціна Мінскай вобл. 8/215

- » - 3-і, брыгады «Спартак» Вілейскай вобл. 8/223

- » - 3-і «Бясстрашны», брыгады імя А. В. Суворава 2-й Вілейскай вобл. 8/133, 201

- » - 3-і імя М. М. Дзідзенкі, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/225

- » - 3-і імя Г. К. Жукава, брыгады імя ЦК КП(б)Б Вілейскай вобл. 8/203

- » - 3-і імя Р. І. Катоўскага, брыгады Багушэўскай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/162

- » - 3-і імя У. Ц. Курыленкі, брыгады 16-й Смаленскай Смаленскай і Віцебскай абл. 8/128, 141

- » - 3-і імя М. В. Фрунзе, брыгады 100-й імя С. М. Кірава Мінскай вобл. 8/151

- » - 3-і імя М. А. Шчорса, брыгады 99-й Калінкавіцкай Палескай вобл. 8/150

- » - 3-і Калінінскі, брыгады 2-й Дрысенскай Віцебскай вобл. 8/129

- » - 3-і, Магілёўскай вобл. 8/227, 229

- » - 3-і «Ураган», брыгады М. П. Гудкова Віцебскай вобл. 8/165

- » - 4-ы, брыгады 1-й Віцебскай 8/123

- » - 4-ы, брыгады 1-й Віцебскай (2-га складу) 8/123, 124

- » - 4-ы, брыгады 1-й Смаленскай Віцебскай вобл. 8/128

- » - 4-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/129

- » - 4-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/129

- » - 4-ы, брыгады 2-й Калінкавіцкай імя М. В. Фрунзе Палескай вобл. 8/131

- » - 4-ы, брыгады 3-й Магілёўскай вобл. 8/133

- » - 4-ы, брыгады 3-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/133

- » - 4-ы, брыгады 4-й Беларускай Віцебскай і Вілейскай абл. 8/134, 135

- » - 4-ы, брыгады 16-й Смаленскай Віцебскай вобл. 8/141

- » - 4-ы, брыгады Багушэўскай Віцебскай вобл. 8/161

- » - 4-ы, брыгады М. П. Гудкова Віцебскай вобл. 8/165

- » - 4-ы, брыгады «За Савецкую Беларусь» Вілейскай вобл. 8/171

- » - 4-ы, брыгады Лепельскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/211

- » - 4-ы, брыгады М. М. Нікіціна Мінскай вобл. 8/215

- » - 4-ы, брыгады «Спартак» Вілейскай вобл. 8/223

- » - 4-ы, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/225

- » - 4-ы, брыгады імя М. І. Кутузава Віцебскай вобл. 8/190

- » - 4-ы імя А. М. Горкага, брыгады «Кастрычнік» Вілейскай вобл. 8/209

- » - 4-ы імя М. Ф. Сільніцкага, брыгады імя ВЛКСМ Віцебскай вобл. 8/178, 207

- » - 4-ы імя Дз. А. Фурманава, брыгады імя ЦК КП(б)Б Вілейскай вобл. 8/203

- » - 4-ы імя В. І. Чапаева, брыгады Багушэўскай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/162

- » - 4-ы імя В. П. Чкалава, брыгады 100-й імя С. М. Кірава Мінскай вобл. 8/151

- » - 5-ы, брыгады 1-й Віцебскай (2-га складу) 8/123, 124

- » - 5-ы, брыгады 1-й Смаленскай Смаленскай і Віцебскай абл. 8/128

- » - 5-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/129

- » - 5-ы, брыгады 2-й Калінкавіцкай імя М. В. Фрунзе Палескай вобл. 8/131

- » - 5-ы, брыгады 3-й Магілёўскай вобл. 8/133

- » - 5-ы, брыгады 3-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/133

- » - 5-ы, брыгады 4-й Беларускай Віцебскай і Вілейскай абл. 8/134, 135

- » - 5-ы, брыгады 16-й Смаленскай Смаленскай і Віцебскай абл. 8/141

- » - 5-ы, брыгады 99-й Калінкавіцкай Палескай вобл. 8/150, 158

- » - 5-ы, брыгады М. П. Гудкова Віцебскай вобл. 8/165

- » - 5-ы, брыгады «Жалязняк» Мінскай вобл. 8/168

- » - 5-ы, брыгады «За Савецкую Беларусь» Вілейскай вобл. 8/171

- » - 5-ы, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Васілевіцкай Палескай вобл. 8/196

- » - 5-ы, брыгады Лепельскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/211—212

- » - 5-ы, брыгады М. М. Нікіціна Мінскай вобл. 8/215

- » - 5-ы, брыгады «Спартак» Вілейскай вобл. 8/223

- » - 5-ы, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/225

- » - 5-ы, Магілёўскай вобл. 8/227, 229—230; 10/231; 11/330

- » - 5-ы імя С. М. Будзённага, брыгады 100-й імя С. М. Кірава Мінскай вобл. 8/151

- » - 5-ы імя К. Я. Варашылава, брыгады Багушэўскай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/162

- » - 5-ы імя М. Ф. Ватуціна, брыгады імя А. В. Суворава 2-й Вілейскай вобл. 8/201

- » - 5-ы імя Дзянісава, брыгады імя ЦК КП(б)Б Вілейскай вобл. 8/203

- » - 6-ы, брыгады 1-й Віцебскай (2-га складу) 8/123, 124

- » - 6-ы, брыгады 1-й Смаленскай Смаленскай і Віцебскай абл. 8/128

- » - 6-ы, брыгады 2-й Калінкавіцкай імя М. В. Фрунзе Палескай вобл. 8/131, 150

- » - 6-ы, брыгады 3-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/133

- » - 6-ы, брыгады 3-й Магілёўскай вобл. 8/133

- » - 6-ы, брыгады 4-й Беларускай Віцебскай і Вілейскай абл. 8/134, 135

- » - 6-ы, брыгады 16-й Смаленскай Смаленскай і Віцебскай абл. 8/141

- » - 6-ы, брыгады 100-й імя С. М. Кірава Мінскай вобл. 8/151

- » - 6-ы, брыгады М. П. Гудкова Віцебскай вобл. 8/165

- » - 6-ы, брыгады «Жалязняк» Мінскай вобл. 8/168

- » - 6-ы, брыгады імя М. І. Кутузава Вілейскай вобл. 8/190

- » - 6-ы, брыгады М. М. Нікіціна Мінскай вобл. 8/215

- » - 6-ы, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/221

- » - 6-ы, брыгады «Спартак» Вілейскай вобл. 8/223

- » - 6-ы імя В. Ф. Вітко, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/225

- » - 6-ы імя С. Г. Лазо, брыгады Багушэўскай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/162

- » - 6-ы П. 3, Патапенкі, брыгады 1-й Віцебскай (2-га складу) 8/123

- » - 7-ы, брыгады 3-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/133

- » - 7-ы, брыгады 5-й Магілёўскай вобл. 8/135

- » - 7-ы, брыгады 16-й Смаленскай Смаленскай і Віцебскай абл. 8/141

- » - 7-ы, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Васілевіцкай Палескай вобл. 8/196

- » - 7-ы, брыгады імя Чырванасцяжнага Ленінскага камсамола Віцебскай вобл. 8/207

- » - 7-ы, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/225

- » - 7-ы імя Г. К. Жукава, брыгады імя А. В. Суворава 2-й Вілейскай вобл. 8/201

- » - 7-ы імя М. В. Фрунзе (былы «Арол»), брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/128, 129, 281

- » - 8-ы, брыгады 5-й Магілёўскай вобл. 8/135

- » - 8-ы, брыгады 16-й Смаленскай Смаленскай і Віцебскай абл. 8/141

- » - 8-ы, брыгады «Жалязняк» Мінскай вобл. 8/169

- » - 8-ы, брыгады Лепельскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/211, 212, 225

- » - 8-ы, Магілёўскай вобл. 6/121; 8/137, 230, 263; 9/582; 10/33; 12/166

- » - 9-ы, брыгады 2-й Ушацкай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/132

- » - 9-ы, брыгады 5-й Магілёўскай вобл. 8/135

- » - 9-ы, брыгады «Жалязняк» Мінскай вобл. 8/169

- » - 9-ы, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Васілевіцкай Палескай вобл. 8/196

- » - 9-ы імя С. А. Пацея, брыгады Лепельскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/211, 212, 225

- » - 9-ы «Ленінец», брыгады «Дзядзькі Колі» Мінскай вобл. 8/166

- » - 10-ы, брыгады 5-й Магілёўскай вобл. 8/135

- » - 10-ы, брыгады «Жалязняк» Мінскай вобл. 8/169

- » - 10-ы, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/226

- » - 10-ы, Магілёўскай вобл. 8/227, 230, 232; 11/330

- » - 11-ы, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/226

- » - 11-ы, Магілёўскай вобл. 8/117, 230, 261

- » - 12-ы, брыгады 8-й Брэсцкай вобл. 6/121; 8/137, 227, 230

- » - 12-ы, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/226

- » - 12-ы, Магілёўскай вобл. 8/117, 230, 261

- » - 13-ы, Віцебскай, Смаленскай і Магілёўскай абл. 3/307; 8/117, 181, 231, 261

- » - 13-ы, брыгады Лепельскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/211, 212, 225, 226

- » - 15-ы, брыгады 8-й Брэсцкай вобл. 8/137, 227; 11/330

- » - 15-ы, брыгады Чашніцкай («Дубава») Віцебскай вобл. 8/226

- » - 15-ы (полк 15-ы), Магілёўскай вобл. 8/254, 256

- » - 15-ы, Магілёўскай вобл. 8/231

- » - 17-ы (Капаткевіцкі), брыгады 150-й імя Ф. М. Языковіча Брэсцкай вобл. 8/153, 154, 155, 156

- » - 18-ы, брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/187

- » - 18-ы, Віцебскай вобл. 8/125

- » - 19-ы, Магілёўскай вобл. 8/142, 231, 254

- » - 20-ы, Магілёўскай вобл. 8/227, 231; 11/330

- » - 24-ы, Магілёўскай вобл. 6/121; 8/137, 231, 263; 9/582; 10/33; 12/166

- » - 25-ы, брыгады 125-й Капаткевіцкай Палескай вобл. 8/155

- » - 25-ы Клічаўскі, Магілёўскай вобл. 8/135; 231—232; 11/629

- » - 25-ы Шклоўскі, Магілёўскай вобл. 8/227, 230, 232; 11/330

- » - 27-ы імя Ленінскага камсамола, брыгады 150-й імя Ф. М. Языковіча Брэсцкай вобл. 8/154, 155, 156

- » - 28-ы, Магілёўскай вобл. 6/121, 434; 8/137, 232

- » - 30-ы, Магілёўскай вобл. 6/121; 8/137, 232

- » - 31-ы, Магілёўскай вобл. 8/232; 11/330

- » - 35-ы, Магілёўскай вобл., гл. Партызанская брыгада 35-я Магілёўскай вобл.

- » - 36-ы, брыгады 8-й Брэсцкай вобл. 4/425; 6/121; 8/137, 263; 9/582; 10/33; 12/166

- » - 39-ы імя В. Н. Бажэнкі, брыгады 150-й імя Ф. М. Языковіча Брэсцкай вобл. 8/154, 155, 156

- » - 40-ы, брыгады 8-й Брэсцкай вобл. 8/137; 11/330

- » - 41-ы, Магілёўскай вобл. 8/232—233

- » - 42-і, Магілёўскай вобл. 8/233

- » - 43-і, Магілёўскай вобл. 8/233

- » - 44-ы, брыгады «За Радзіму» імя А. К. Флегантава Мінскай і Брэсцкай абл. 8/170

- » - 44-ы, Магілёўскай вобл. 8/233

- » - 45-ы, брыгады «За Радзіму» імя А. К. Флегантава Мінскай і Брэсцкай абл. 8/170

- » - 45-ы «За Радзіму», Магілёўскай вобл. 8/233

- » - 45-ы імя І. І. Маставога, брыгады 125-й Капаткевіцкай Палескай вобл. 8/155

- » - 47-ы «Перамога», Магілёўскай вобл., гл. Партызанская брыгада 47-я «Перамога» Магілёўскай вобл.

- » - 48-ы Крычаўскі, Магілёўскай вобл. 8/233, 234; 11/631

- » - 48-ы Прапойскі, Магілёўскай вобл. 8/233—234

- » - 55-ы, брыгады 125-й Капаткевіцкай Палескай вобл. 8/155

- » - 60-ы імя Ф. М. Сядлецкага, Магілёўскай вобл. 8/234; 11/330

- » - 61-ы, Магілёўскай вобл., гл. Партызанская брыгада 61-я Магілёўскай вобл.

- » - 78-ы дыверсійны, брыгады 125-й Капаткевіцкай Палескай вобл. 6/591; 8/155; 9/538; 10/208

- » - 100-ы, Магілёўскай вобл. 8/131, 138, 234, 239; 11/628

- » - 101-ы, брыгады 9-й імя С. М. Кірава Магілёўскай вобл. 8/138

- » - 102-і, брыгады 9-й імя С. М. Кірава Магілёўскай вобл. 8/107, 138

- » - 105-ы, брыгады 50-й Жыткавіцкай Палескай вобл. 8/147

- » - 108-ы імя Катоўскага, Гомельскай вобл. 3/538, 539; 8/123, 138, 163, 168, 194, 234

- » - 109-ы, брыгады 50-й Жыткавіцкай Палескай вобл. 8/147

- » - 110-ы, Магілёўскай вобл. 8/234

- » - 112-ы Горацкі, Магілёўскай вобл. 8/152, 153, 234; 9/15

- » - 113-ы, Брэсцкай вобл. 8/183

- » - 113-ы, брыгады 50-й Жыткавіцкай Палескай вобл. 8/147

- » - 113-ы, палка 113-га Магілёўскай вобл. 3/344; 6/29, 500; 8/136, 254; 11/582

- » - 115-ы, Магілёўскай вобл. 8/135, 234—235; 11/629

- » - 115-ы Горацкі, гл. Партызанская брыгада 115-я Горацкая Магілёўскай вобл.

- » - 116-ы, брыгады «Жалязняк» Гомельскай вобл. 8/168

- » - 117-ы, брыгады 50-й Жыткавіцкай Палескай вобл. 8/147

- » - 117-ы, брыгады «Жалязняк» Гомельскай вобл. 8/168

- » - 119-ы, брыгады «Жалязняк» Гомельскай вобл. 8/168

- » - 120-ы, Магілёўскай вобл., гл. Партызанская брыгада 120-я Магілёўскай вобл.

- » - 121-ы, палка 121-га імя А. П. Касаева Магілёўскай вобл. 6/500; 8/136, 255; 11/582

- » - 122-і, брыгады 17-й Магілёўскай вобл. 8/141, 142

- » - 122-і «За Радзіму», палка 122-га «За Радзіму» Магілёўскай вобл. 8/136, 255, 279; 11/600

- » - 123-і, брыгады 17-й Магілёўскай вобл. 8/141, 142

- » - 124-ы, брыгады 17-й Магілёўскай вобл. 8/141, 142

- » - 124-А, брыгады 17-й Магілёўскай вобл. 8/141, 142

- » - 124-ы Касцюковіцкі, Магілёўскай вобл. 8/235

- » - 125-ы, брыгады 17-й Магілёўскай вобл. 8/141

- » - 125-ы, брыгады 130-й Петрыкаўскай Палескай вобл. 8/154, 155, 424

- » - 125-ы імя І. В. Сталіна, брыгады імя І. В. Сталіна Баранавіцкай вобл. 4/238; 8/182, 199, 200

- » - 126-ы, брыгады 14-й Цемналескай Магілёўскай вобл. 8/140

- » - 127-ы, брыгады 14-й Цемналескай Магілёўскай вобл., камандзір М. Г. Фёдараў 8/140

- » - 127-ы, брыгады 14-й Цемналескай Магілёўскай вобл. (камандзір Я. С. Шаленка) 8/140

- » - 128-ы, брыгады 14-й Цемналескай Магілёўскай вобл. 6/29; 8/134, 140

- » - 129-ы, брыгады 14-й Цемналескай Магілёўскай вобл. 8/140

- » - 130-ы «Помста», гл. Партызанская брыгада 130-я «Помста» Магілёўскай вобл.

- » - 132-і, брыгады 130-й Петрыкаўскай Палескай вобл. 8/154, 155, 157, 158

- » - 133-і. брыгады 130-й Петрыкаўскай Палескай вобл. 8/155

- » - 135-ы, брыгады 130-й Петрыкаўскай Палескай вобл. 8/154, 155, 424

- » - 136-ы, брыгады 130-й Петрыкаўскай Палескай вобл. 8/155

- » - 138-ы. брыгады 130-й Петрыкаўскай Палескай вобл. 8/155

- » - 152-і (полк 152-і, Магілёўская вобл.) 6/544; 8/135, 255; 11/599

- » - 200-ы, Пінскай вобл. 3/365; 6/500; 8/235

- » - 208-ы імя І. В. Сталіна (полк 208-ы імя І. В. Сталіна. Магілёўская і Пінская вобл.) 2/532; 6/29, 544; 7/296; 8/256; 11/582, 629; 12/167, 168

- » - 210-ы імя І. В. Сталіна, Магілёўскай вобл. 6/29; 8/119, 235, 236; 11/585

- » - 211-ы імя К. К. Ракасоўскага. Магілёўскай вобл. 4/211; 8/119, 235—236; 11/585

- » - 212-ы імя С. С. Сумчанкі, Магілёўскай вобл. 8/119, 236; 11/585

- » - 213-ы «За Савецкую Беларусь», Магілёўскай вобл. 8/119, 236; 11/585

- » - 214-ы імя М. І. Калініна, Магілёўскай вобл. 8/236; 11/585

- » - 215-ы імя У. І. Леніна, Магілёўскай вобл. 8/236; 11/585

- » - 216-ы імя П. К. Панамарэнкі, Магілёўскай вобл. 8/236; 11/585

- » - 225-ы. Магілёўскай вобл. 8/139, 236—237; 11/599

- » - 252-і, Гомельскай вобл. 8/137, 237; 11/645

- » - 255-ы (полк 255-ы, Гомельская вобл.) 2/339; 8/137, 237, 256, 257

- » - 256-ы імя І. В. Сталіна, брыгады 10-й Журавіцкай Гомельскай вобл. 3/380; 8/123, 138, 139

- » - 257-ы, Гомельскай вобл. 8/137, 237, 257; 11/645

- » - 258-ы, Гомельскай вобл. 8/137, 237; 11/645

- » - 259-ы, Гомельскай вобл. 8/137, 237; 11/645

- » - 260-ы імя М. І. Калініна, брыгады 10-й Журавіцкай Гомельскай вобл. 8/138, 139; 3/380

- » - 261-ы імя В. І. Чапаева, брыгады 10-й Журавіцкай Гомельскай вобл. 8/138, 139

- » - 262-і імя В. П. Чкалава, брыгады 1-й Буда-Кашалёўскай Гомельскай вобл. 8/123, 138

- » - 263-і імя М. І. Кутузава, брыгады 1-й Буда-Кашалёўскай Гомельскай вобл. 8/123, 138

- » - 264-ы імя А. В. Суворава, брыгады 10-й Журавіцкай Гомельскай вобл. 8/138, 139

- » - 265-ы імя К. Я. Варашылава, брыгады 10-й Журавіцкай Гомельскай вобл. 8/138, 139

- » - 266-ы імя М. В. Фрунзе, брыгады 10-й Журавіцкай Гомельскай вобл. 8/138, 139

- » - 267-ы «За Радзіму», брыгады 10-й Журавіцкай Гомельскай вобл. 8/139

- » - 268-ы імя 25-годдзя камсамола, брыгады 10-й Журавіцкай Гомельскай вобл. 8/139

- » - 277-ы (полк 277-ы. Магілёўская вобл.) 6/29, 544; 8/131, 205, 237, 238, 257; 11/629

- » - 277-А, брыгады 2-й Клічаўскай Магілёўскай вобл. 8/131, 257

- » - 277-Б, брыгады 2-й Клічаўскай Магілёўскай вобл. 8/131, 257

- » - 278-ы, Магілёўскай і Гомельскай абл. 6/544; 8/131, 135, 237—238, 257; 11/629

- » - 309-ы імя С. М. Кірава, Магілёўскай вобл. 8/238

- » - 340-ы. Магілёўскай вобл. 8/134, 238; 11/600

- » - 345-ы, Магілёўскай і Брэсцкай абл. 2/422; 4/551, 552; 6/29; 8/134, 238, 280; 11/582, 600

- » - 346-ы, Магілёўскай вобл. 8/238; 11/600

- » - 347-ы, Брэсцкай вобл. 2/422; 8/238

- » - 425-ы (полк 425-ы, Магілёўская вобл.) 6/29; 8/136, 139, 238, 257; 11/599

- » - 435-ы, Магілёўскай вобл. 8/139, 238—239; 11/599

- » - 537-ы (полк 537-ы, Магілёўская вобл.) 6/29, 544; 8/107, 131, 138, 239, 258; 11/628

- » - 538-ы, Магілёўскай вобл. 8/138, 239; 11/628

- » - 539-ы, брыгады 9-й імя С. М. Кірава Магілёўскай вобл. 8/107, 131, 138, 258; 11/628

- » - 540-ы, Магілёўскай вобл. 8/239; 11/628

- » - 550-ы, Беластоцкай вобл. 2/272; 8/239

- » - 600-ы (полк 600-ы, Магілёўская вобл.) 6/29, 425; 8/136, 258; 11/582, 600

- » - 620-ы імя В. І. Чапаева, Магілёўскай і Баранавіцкай абл. 2/136; 6/29, 544; 8/135, 239; 11/628

- » - 720-ы, Магілёўскай вобл. 8/135, 142, 239—240, 254

- » - 721-ы, Магілёўскай вобл. 8/240

- » - 751-ы імя М. І. Сямісалава, брыгады 1-й Бабруйскай Магілёўскай вобл. 8/120

- » - 752-і, брыгады 1-й Бабруйскай Магілёўскай вобл. 6/29; 8/120, 153, 169; 10/628; 11/590

- » - 753-і імя 25 гадоў РСЧА, брыгады 1-й Бабруйскай Магілёўскай вобл. 8/120

- » - 754-ы імя У. І. Алёхіна, брыгады 12-й Кавалерыйскай імя І. В. Сталіна Магілёўскай і Мінскай абл. 8/139, 140

- » - 755-ы імя М. М. Дамручова, брыгады 12-й Кавалерыйскай імя І. В. Сталіна Магілёўскай і Мінскай абл. 8/140

- » - 756-ы імя А. В. Занепрацова, брыгады 12-й Кавалерыйскай імя І. В. Сталіна Магілёўскай і Мінскай абл. 8/140

- » - 760-ы імя М. Беразоўскага, Магілёўскай вобл., гл. Партызанская брыгада 760-я імя М. Беразоўскага Магілёўскай вобл.

- » - 810-ы (полк 810-ы, Магілёўская вобл.) 6/29; 8/139, 234, 240, 259; 11/599

- » - 820-ы, Магілёўскай вобл. 8/240; 11/599

- » - 830-ы, Магілёўскай вобл. 8/240; 11/599

- » - агітацыйны імя А. М. Горкага, Вілейскай вобл. 3/78; 8/228, 240; 12/659

- » - «Алеся», Магілёўскай вобл. 8/240, 242, 253

- » - «Алімп», гл. «Алімп»

- » - П. А. Алыбіна, Баранавіцкай вобл. 8/206, 240—241

- » - Ананава, Магілёўскай вобл. 8/241

- » - «Анатоля», Магілёўскай вобл. 8/241

- » - «Арол», брыгады імя С. М. Кірава Баранавіцкай вобл. 8/120, 187

- » - «Аршанец», брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай і Мінскай абл. 8/126

- » - Багушэўскі, Віцебскай вобл. 8/241

- » - «Баец», Вілейскай вобл. 3/78; 8/201, 241

- » - «Балтыец», брыгады імя С. М. Кірава Баранавіцкай вобл. 8/186, 187, 211

- » - «Бальшавік», брыгады 37-й Ельскай Палескай вобл. 8/146

- » - «Бальшавік», брыгады «Бальшавік» Гомельскай вобл. 2/161; 3/324; 8/162, 248, 262, 279; 12/170

- » - «Бальшавік», брыгады «Беларусь» Мінскай вобл. 8/163

- » - «Бальшавік», брыгады імя К. Я. Варашылава Віцебскай вобл. 8/177

- » - «Бальшавік», брыгады імя І. В. Сталіна Баранавіцкай вобл. 8/199, 200

- » - «Бальшавік», брыгады імя А. В. Суворава 1-й Вілейскай вобл. 8/200, 201

- » - «Бальшавік», брыгады імя М. А. Шчорса Мінскай і Магілёўскай абл. 8/208, 223

- » - «Бальшавік», брыгады Лагойскай «Бальшавік» Мінскай вобл. 8/210

- » - «Бальшавік», брыгады «Уперад» Баранавіцкай вобл. 8/224, 225

- » - «Бальшавік» (20-ы), брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181

- » - «Бальшавік», Магілёўскай вобл. 8/241

- » - «Барацьба», брыгады Ленінскай Баранавіцкай вобл. 8/175, 211

- » - «Барацьба», брыгады «Народныя мсціўцы» імя В. Т. Варанянскага Мінскай вобл. 8/171, 184, 214, 215, 242, 471

- » - Барыса Мікалаевіча, Брэсцкай вобл. 8/244

- » - «Бацькі Міная» (М. П. Шмырова), гл. Партызанскі атрад імя Р. С. Курмялёва брыгады 1-й Беларускай Віцебскай вобл.

- » - «Баявы», гл. «Баявы»

- » - «Баявы» імя Дунаева, Беластоцкай вобл. 2/272; 8/159, 178, 228, 241—242

- » - «Баявы», брыгады «За Радзіму» імя А. К. Флегантава Мінскай і Брэсцкай абл. 8/121, 169, 170, 279, 280; 12/168

- » - Баяніцкі, брыгады 25-й імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 8/144

- » - «Беларускі мсцівец», брыгады імя С. М. Кароткіна Віцебскай і Вілейскай абл. 8/185

- » - «Беларускі мсцівец», брыгады «Уперад» Баранавіцкай вобл. 8/224

- » - «Беларусь», брыгады «Беларусь» Мінскай вобл. 1/337; 8/33, 163, 223, 248, 251, 256

- » - М. Ф. Біруліна, брыгады 1-й Віцебскай 8/120, 121, 123; 11/9

- » - В. У. Бойкі 1-ы, Віцебскай вобл. 8/161

- » - Брагінскі, Палескай вобл. 8/228

- » - Буеўскі, брыгады 1-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/120, 121

- » - «Бура», брыгады «Дзядзькі Колі» Мінскай вобл. 8/166, 279

- » - «Буравеснік», брыгады «Буравеснік» Мінскай вобл. 7/ЗГ, 8/127, 163; 11/639

- » - І. Ф. Бяляева, Віцебскай вобл. 8/242

- » - Ю. А. Бярэнчыка, Брэсцкай вобл. 8/198; 11/107

- » - «Бясстрашны», брыгады 1-й Баранавіцкай 2/439; 8/120, 124, 125, 279

- » - «Валянціна Маёрава», Магілёўскай вобл. 8/240, 242, 253

- » - Васілевіцкі, Палескай вобл. 8/242

- » - Васілеўскага, Мінскай і Магілёўскай абл. 8/228

- » - «Васільева», Магілёўскай вобл. 8/242

- » - В. А. Васільева—І. В. Зібарава (брыгада імя У. І. Леніна, Пінская вобл.) 8/192

- » - С. Т. Воранава (брыгада імя М. І. Кутузава, Віцебская вобл.) 8/190

- » - А. С. Гайдукова, брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/180

- » - Ганцавіцкі, Пінскай вобл. 8/228

- » - П. Ф. Гарбачова, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/222

- » - Б. Ц. Гарнака 6-ы, брыгады Багушэўскай Віцебскай вобл. 8/167

- » - «Гвардзеец», брыгады імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 5/154; 6/86; 8/195, 279

- » - «Гвардзеец» (13-ы), брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181

- » - М. В. Глазінава, Брэсцкай вобл. 8/244

- » - Глускі, Палескай вобл. 8/242

- » - Горушкіна, Магілёўскай вобл. 8/229

- » - Градава, гл. «Мясцовыя»

- » - «Граза», брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 8/164, 279

- » - «Грозны», брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - «Грозны», брыгады «25 гадоў БССР» Баранавіцкай вобл. 8/165, 216; 11/380

- » - «Грозны», брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - «Грозны», брыгады імя С. М. Кароткіна Віцебскай вобл. 8/185

- » - «Грозны», брыгады «Штурмавая» Мінскай вобл. 8/227

- » - І. С. Губіна, Палескай вобл. 8/120, 153, 157, 158, 242

- » - М. П. Гудкова, брыгады М. П. Гудкова Віцебскай і Мінскай абл. 8/164 221

- » - І. І. Гур’ева, брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/180, 181

- » - А. Дз. Гурко (былы А. П. Дзіка), брыгады 1-й Беларускай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/120, 121, 122, 281

- » - Давыд-Гарадоцкі, Пінскай вобл. 8/242

- » - С. Н. Далганава, Мінскай вобл. 8/242

- » - Даманавіцкі (брыгада 101-я Даманавіцкая, Палеская вобл.) 8/151, 152, 196

- » - «25 гадоў БССР», брыгады «25 гадоў БССР» Баранавіцкай вобл. 8/165

- » - «25 гадоў ВЛКСМ», брыгады імя Г. К. Жукава Баранавіцкай вобл. 8/183

- » - «25 гадоў Кастрычніка», брыгады 200-й імя К. К. Ракасоўскага Мінскай вобл. 8/157, 159

- » - «26 гадоў Кастрычніка», брыгады імя Кастуся Каліноўскага Беластоцкай вобл. 8/186

- » - «26 гадоў Кастрычніка», брыгады імя В. П. Чкалава Баранавіцкай вобл. 8/206

- » - «26 гадоў РСЧА», брыгады імя В. І. Чапаева Беластоцкай вобл. 8/206

- » - А. П. Дзіка (былы Дз. Я. Воранава), брыгады 1-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/121

- » - «Дзімы», Мінскай вобл. 6/534; 7/578; 10/570

- » - Я. М. Дзюрбы, Віцебскай, Калінінскай і Смаленскай абл. 8/242—243

- » - «Дзядзькі Колі», брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - «Дзядзькі Косці» (К. С. Заслонава), Віцебскай вобл. 1/334; 2/521; 8/125

- » - «Дзяніс», брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - Добрушскі, Гомельскай вобл. 8/243

- » - «Другія», гл. «Другія»

- » - «Дубняка», гл. Партызанскі атрад імя М. А. Шчорса, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Віцебскай, Вілейскай і Калінінскай абл.

- » - П. А. Дудаля, Магілёўскай вобл. 8/243

- » - дыверсійны, брыгады Лепельскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/212

- » - Ельскі (брыгада 37-я Ельская, Палеская вобл.) 8/145, 146

- » - Ц. Я. Ермаковіча, Віцебскай вобл. 8/243

- » - М. Я. Ермаковіча, Мінскай вобл. 8/243

- » - І. І. Жаваранкава. брыгады 1-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/121, 122

- » - «Жалязняк», брыгады 64-й імя В. П. Чкалава Мінскай вобл. 8/148, 151

- » - «Жалязняк», Гомельскай вобл. 8/167, 194

- » - Д. А. Журбы, Магілёўскай вобл. 8/243

- » - «За Бацькаўшчыну», брыгады «Дзядзькі Колі» Мінскай вобл. 8/166, 223

- » - «За Бацькаўшчыну», брыгады «Штурмавая» Мінскай вобл. 8/227

- » - І. Д. Залівіна, брыгады імя М. А. Шчорса Гомельскай вобл. 8/207

- » - «За перамогу», брыгады імя С. М. Кароткіна Віцебскай вобл. 8/185

- » - «За перамогу», брыгады імя С. М. Кірава Мінскай вобл. (Халопеніцкі, Крупскі, Барысаўскі р-ны) 8/187

- » - «За Радзіму», брыгады 2-й Ушацкай імя П. А. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/132

- » - «За Радзіму», брыгады 20-й імя В. С. Грызадубавай Баранавіцкай вобл. 8/143

- » - «За Радзіму», брыгады 37-й Ельскай Палескай вобл. 8/146

- » - «За Радзіму», брыгады 101-й Даманавіцкай Палескай вобл. 8/152

- » - «За Радзіму», брыгады 123-й імя 25-годдзя БССР Палескай вобл. 8/153, 154, 156

- » - «За Радзіму», брыгады «Беларусь» Мінскай вобл. 8/163

- » - «За Радзіму», брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 8/164

- » - «За Радзіму», брыгады імя Аляксандра Неўскага Беластоцкай вобл. 8/173

- » - «За Радзіму», брыгады імя К. Я. Варашылава Віцебскай вобл. 8/177

- » - «За Радзіму», брыгады імя С. М. Кірава Пінскай вобл. 8/188

- » - «За Радзіму», брыгады імя М. В. Фрунзе Вілейскай вобл. 8/201—202

- » - «За Радзіму», брыгады імя В. І. Чапаева Мінскай і Беластоцкай вобл. 8/206

- » - «За Радзіму», брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/221

- » - «За Радзіму», Мінскай і Беластоцкай абл. 2/272; 8/144, 224

- » - «За Радзіму», брыгады імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 6/86; 8/195, 223

- » - «За Радзіму», Брэсцкай вобл. 2/422; 8/243

- » - «За Радзіму», Палескай вобл. 8/243

- » - «За Радзіму», палка «Трынаццаць» Смаленскай і Магілёўскай абл. 8/230, 260

- » - «За Савецкую Беларусь», брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 8/164

- » - «За Савецкую Беларусь», брыгады «За Савецкую Беларусь» Баранавіцкай вобл. 8/171, 206

- » - «За Савецкую Беларусь», брыгады імя С. М. Кірава Баранавіцкай вобл. 8/187

- » - «За Савецкую Беларусь», брыгады імя Ленінскага камсамола Баранавіцкай вобл. 8/192—193

- » - «За Савецкую Беларусь», брыгады імя М. В. Фрунзе Вілейскай вобл. 8/202

- » - «За Савецкую Беларусь», брыгады імя М. А. Шчорса Гомельскай вобл. 8/207

- » - «За Савецкую Беларусь», Вілейскай вобл., гл. Партызанская брыгада «За Савецкую Беларусь» Вілейскай вобл.

- » - «За Савецкую Радзіму», брыгады 100-й Глускай Палескай вобл. 8/146, 151, 157, 158

- » - «За Савецкую Радзіму», брыгады «Дзядзькі Колі» Мінскай вобл. 8/166

- » - «За Савецкую Радзіму», брыгады імя М. Ф. Гастэлы Вілейскай вобл. 8/179

- » - «За Савецкую Радзіму», брыгады імя В. П. Чкалава Баранавіцкай вобл. 8/206

- » - А. І. Зайцава, брыгады «Чэкіст» Магілёўскай вобл. 8/227

- » - А. М. Захарава, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/221

- » - Я. 3, Захарава, Віцебскай вобл. 8/121

- » - В. А. Захарчанкі, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/221

- » - «Звязда», брыгады імя Кастуся Каліноўскага Беластоцкай вобл. 3/249; 8/186

- » - «Знішчальнік», брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - «Знішчальнік», брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - «Знішчальнік» (14-ы), брыгады імя А. Ф. Данукалава Віпебскай вобл. 8/181

- » - К. В. Зюкава, Віцебскай вобл. 8/180, 181

- » - Іванаўскі, Пінскай вобл. 8/228

- » - Іванова—Я. Р. Нароенкі, Віцебскай вобл. 8/243

- » - «Іжа», брыгады імя Л. М. Даватара Вілейскай вобл. 8/180

- » - імя Аляксандра Матросава, брыгады 95-й імя М. В. Фрунзе Мінскай вобл. 8/149

- » - імя Аляксандра Неўскага, брыгады 1-й Дрысенскай Віцебскай вобл. 8/125

- » - імя Аляксандра Неўскага. брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - імя Аляксандра Неўскага, брыгады 25-й імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 8/143, 144

- » - імя Аляксандра Неўскага. брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 8/164

- » - імя Аляксандра Неўскага. брыгады «За Савецкую Беларусь» Віцебскай вобл. 8/171, 172

- » - імя Аляксандра Неўскага, брыгады імя Аляксандра Неўскага Баранавіцкай вобл. 2/76; 8/173, 224

- » - імя Аляксандра Неўскага, брыгады імя Аляксандра Неўскага Беластоцкай вобл. 2/272; 8/159, 173

- » - імя Аляксандра Неўскага, брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - імя Аляксандра Неўскага. брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/204, 205

- » - імя Аляксандра Неўскага. брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/221

- » - імя А. А. Андрэева, брыгады «За Савецкую Беларусь» Баранавіцкай вобл. 8/171, 206

- » - імя Р. К. Арджанікідзе, брыгады 37-й імя А. Я. Пархоменкі Мінскай вобл. 8/146

- » - імя Р. К. Арджанікідзе, брыгады Асвейскай імя М. В. Фрунзе Віцебскай вобл. 8/160

- » - імя Р. Н. Арджанікідзе, брыгады імя М. І. Калініна Мінскай вобл. (Мінскі. Пухавіцкі, Рудзенскі р-ны) 8/185

- » - імя Р. К. Арджанікідзе, брыгады імя С. М. Кірава Баранавіцкай вобл. 8/187

- » - імя Р. К. Арджанікідзе, брыгады імя В. У. Куйбышава Пінскай вобл. 8/189, 192

- » - імя Р. К. Арджанікідзе, брыгады Пінскай 8/193, 217

- » - імя І. І. Арлова, брыгады імя В. І. Чапаева Брэсцкай вобл. 8/204

- » - імя Багдана Хмяльніцкага, Беластоцкай вобл. 2/272; 8/243

- » - імя Багдана Хмяльніцкага, брыгады 300-й імя К. Я. Варашылава Баранавіцкай вобл. 8/159

- » - імя Багдана Хмяльніцкага, брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/205

- » - імя Багдана Хмяльніцкага, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/222

- » - імя Багдана Хмяльніцкага, брыгады «У імя Радзімы» Беластоцкай і Брэсцкай абл. 8/224

- » - імя П. І. Баграціёна, брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - імя В. Н. Бажэнкі, брыгады імя Я. М. Свярдлова . Пінскай і Брэсцкай абл. 8/198

- » - імя М. І. Бандараўца, брыгады 101-й імя Аляксандра Неўскага Мінскай вобл. 8/152

- » - імя Н. Ф. Баруцкага, брыгады імя В. У. Куйбышава Пінскай вобл. 8/189

- » - імя А. В. Бачкова, брыгады імя М. Ф. Гастэлы Вілейскай вобл. 8/179

- » - імя С. М. Будзённага, Беластоцкай вобл. 2/272; 8/243—244

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады «25 гадоў БССР» Баранавіцкай вобл. 8/165, 216

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады 27-й Нараўлянскай імя С. М. Кірава Палескай вобл. 8/145

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады 95-й імя М. В. Фрунзе Мінскай вобл. 8/149, 158, 178, 243

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады 100-й Глускай Палескай вобл. 8/149, 150, 151

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады 258-й імя В. У. Куйбышава Мінскай і Палескай абл. 8/159

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады імя С. М. Будзённага Вілейскай вобл. 8/173—174

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады Добрушскай імя І. В. Сталіна Гомельскай вобл. 8/167

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады імя С. М. Кірава Мінскай вобл. (Барысаўскі, Пухавіцкі, Рудзенскі, Чэрвеньскі р-ны) 8/127, 188

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Мінскай і Баранавіцкай абл. 8/195, 200

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады Лагойскай «Бальшавік» Мінскай вобл. 8/210

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады «Перамога» Баранавіцкай вобл. 8/215

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады Рэчыцкай імя К. Я. Варашылава Гомельскай і Палескай абл. 8/220

- » - імя С. М. Будзённага, брыгады «Смерць фашызму» Мінскай вобл. 8/222

- » - імя С. М. Будзённага, Брэсцкай вобл. 2/422; 4/552; 8/244, 249

- » - імя П. Л. Валькова, Брэсцкай вобл. 8/169—170

- » - імя Ванды Васілеўскай, брыгады імя Ленінскага камсамола Баранавіцкай вобл. 8/193

- » - імя К. Я. Варашылава (брыгада 99-я Калінкавіцкая, Палеская вобл.) 8/150

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады 1-й Гомельскай 8/124

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126, 130, 161

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады 3-й Мінскай імя С. М. Будзённага Мінскай вобл. 2/191; 8/131, 134, 245

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады 32-й імя М. І. Калініна Мінскай вобл. 8/145

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады 99-й імя Дз. Ц. Гуляева Мінскай і Брэсцкай абл. 8/146, 149—150

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады 161-й імя Р. І. Катоўскага Мінскай вобл. 8/156, 157

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады «За Радзіму» Вілейскай вобл. 8/169

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя Аляксандра Неўскага Беластоцкай вобл. 8/173

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя С. М. Будзённага Пінскай вобл. 8/174

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя К. Я. Варашылава Баранавіцкай вобл. 8/175, 186, 211

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага Баранавіцкай вобл. 8/182

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя С. М. Кірава Мінскай вобл. (Барысаўскі, Пухавіцкі, Рудзенскі, Чэрвеньскі р-ны) 8/127, 188

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя У. І. Леніна Брэсцкай вобл. 6/213; 8/191, 199

- » - імя К. Я. Варашылава 3-і, брыгады імя У. І. Леніна Віцебскай вобл. 8/185, 191

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 8/195, 223

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя А. В. Суворава 1-й Вілейскай вобл. 8/200

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя М. В. Фрунзе Вілейскай вобл. 8/201, 202

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады імя М. А. Шчорса Магілёўскай і Мінскай абл. 8/208

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады Лельчыцкай Палескай вобл. 8/210

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады Расонскай І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/184, 219

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады Рэчыцкай імя К. Я. Варашылава Гомельскай вобл. 8/214, 219, 247

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады «Смерць фашызму» Мінскай вобл. 8/222

- » - імя К. Я. Варашылава, брыгады «Чырвоны сцяг» Мінскай вобл. 8/169, 226

- » - імя К. Я. Варашылава, Брэсцкай вобл. 8/244

- » - імя К. Я. Варашылава, Палескай вобл. 8/244

- » - імя К. Я. Варашылава 3-і, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/128, 129

- » - імя К. Я. Варашылава 10-ы, брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181

- » - імя А. М. Васілеўскага, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Баранавіцкай вобл. 8/195

- » - імя М. Ф. Ватуціна, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 8/195

- » - імя М. М. Воранава, брыгады 99-й імя Дз. Ц. Гуляева Мінскай і Брэсцкай абл. 8/149, 150

- » - імя М. М. Воранава, брыгады імя Г. К. Жукава Баранавіцкай вобл. 8/183

- » - імя М. М. Воранава, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Баранавіцкай вобл. 8/195

- » - імя М. М. Воранава, брыгады імя В. І. Чапаева Мінскай і Беластоцкай абл. 8/206

- » - імя газеты «Правда», брыгады імя газеты «Правда» Мінскай вобл. 8/127, 178, 179

- » - імя Ю. А. Галоўчанкі, брыгады 2-й Ушацкай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/132

- » - імя Я. Дз. Гарбачова. брыгады 25-й імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 2/130; 6/64; 8/143, 262

- » - імя М. Ф. Гастэлы, брыгады 121-й імя А. Ф. Брагіна Мінскай вобл. 8/153, 279; 11/300; 12/168

- » - імя М. Ф. Гастэлы, брыгады 225-й Палескай вобл. 8/149, 153, 158

- » - імя М. Ф. Гастэлы, брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 8/164

- » - імя М. Ф. Гастэлы, брыгады «Дзядзькі Колі» Мінскай вобл. 8/166

- » - імя М. Ф. Гастэлы, брыгады імя К. Я. Варашылава Віцебскай вобл. 8/177

- » - імя М. Ф. Гастэлы, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Брэсцкай вобл. 8/194

- » - імя М. Ф. Гастэлы, брыгады імя В. І. Чапаева Гомельскай вобл. 8/205

- » - імя М. Ф. Гастэлы, брыгады імя М. А. Шчорса Гомельскай вобл. 8/207

- » - імя М. Ф. Гастэлы, брыгады «Чырвоны сцяг» Мінскай вобл. 8/226

- » - імя М. Ц. Грабко, брыгады 99-й імя Дз. Ц. Гуляева Мінскай і Брэсцкай абл. 8/149, 150

- » - імя М. М. Громава, брыгады 64-й імя В. П. Чкалава Мінскай і Палескай абл. 8/148; 9/149

- » - імя М. М. Громава. брыгады «Буравеснік» Мінскай вобл. 8/163

- » - імя В. С. Грызадубавай, брыгады 2-й Ушацкай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/132, 204

- » - імя Дз. Ц. Гуляева. брыгады 101-й імя Аляксандра Неўскага Мінскай вобл. 8/149, 152

- » - імя Л. М. Даватара, брыгады 2-й Ушацкай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/132, 204

- » - імя Л. М. Даватара, брыгады 64-й імя В. П. Чкалава Мінскай вобл. 8/148

- » - імя 25-годдзя БССР, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Баранавіцкай вобл. 8/195

- » - імя 25-годдзя ВЛКСМ, брыгады 3-й Мінскай імя С. М. Будзённага 8/134

- » - імя 25-годдзя ВЛКСМ, брыгады 123-й імя 25-годдзя БССР Палескай вобл. 8/153, 154, 158

- » - імя 26-годдзя Кастрычніка, брыгады 225-й імя А. В. Суворава Мінскай вобл. 8/158

- » - імя Л. 3, Джыоева, брыгады імя Л. М. Даватара Вілейскай вобл. 8/180

- » - імя Г. М. Дзімітрова, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Брэсцкай вобл. 7/270; 8/194

- » - імя Дзяніса Давыдава, брыгады 121-й імя А. Ф. Брагіна Мінскай вобл. 8/153

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, Беластоцкай вобл. 2/272; 8/244

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады 18-й імя М. В. Фрунзе Баранавіцкай вобл. 8/142

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады 95-й імя М. В. Фрунзе Мінскай вобл. 8/149, 158

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады 161-й імя Р. І. Катоўскага Мінскай вобл. 8/156—157

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады 200-й імя К. К. Ракасоўскага Мінскай вобл. 8/157, 245

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады «Дзядзькі Колі» Мінскай вобл. 8/166

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады імя К. Я. Варашылава Баранавіцкай вобл. 8/175, 211; 11/380

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады імя Л. М. Даватара Вілейскай вобл. 8/180

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага Баранавіцкай вобл. 8/182, 199, 200

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады імя С. М. Кароткіна Віцебскай вобл. 8/185

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады імя У. І. Леніна Пінскай вобл. 8/192

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Баранавіцкай вобл. 4/105; 8/196; 9/588

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Віцебскай і Вілейскай абл. 8/197

- » - імя Ф. Э. Дзяржынскага, брыгады «У імя Радзімы» Беластоцкай і Брэсцкай абл. 8/224

- » - імя Дунаева, брыгады 27-й імя В. І. Чапаева Мінскай і Баранавіцкай абл. 8/144

- » - імя Жалезняка. брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/204

- » - імя А. А. Жданава, Баранавіцкай вобл. 8/244—245

- » - імя А. А. Жданава, брыгады «За Радзіму» Вілейскай вобл. 8/169

- » - імя А. А. Жданава, брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага Баранавіцкай вобл. 8/182

- » - імя А. А. Жданава, брыгады імя Я. М. Свярдлова Брэсцкай вобл. 8/198

- » - імя А. А. Жданава. брыгады імя В. І. Чапаева Мінскай і Беластоцкай абл. 8/206

- » - імя А. А. Жданава, брыгады Першамайскай Баранавіцкай вобл. 8/216

- » - імя Г. К. Жукава, Беластоцкай вобл. 2/272; 8/245

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады 19-й імя В. М. Молатава Баранавіцкай вобл. 8/143, 144, 178

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады 99-й імя Дз. Ц. Гуляева Мінскай і Брэсцкай абл. 8/149

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады імя Л. М. Даватара Вілейскай вобл. 8/180

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады імя С. М. Кірава Мінскай вобл. (Барысаўскі, Пухавіцкі, Рудзенскі, Чэрвеньскі р-ны) 8/188

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады імя У. І. Леніна Брэсцкай вобл. 8/191, 199

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Гомельскай вобл. 8/194

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Віцебскай і Вілейскай абл. 8/197

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады імя В. І. Чапаева Мінскай і Беластоцкай абл. 8/206

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады Пінскай 8/217

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады «У імя Радзімы» Беластоцкай вобл. 8/224

- » - імя Г. К. Жукава, брыгады «Штурмавая» Мінскай вобл. 8/227

- » - імя К. С. Заслонава, брыгады 121-й імя А. Ф. Брагіна Мінскай вобл. 8/153

- » - імя К. С. Заслонава, брыгады імя М. Ф. Гастэлы Вілейскай вобл. 8/179

- » - імя Л. П. Зяленіна, брыгады імя У. І. Леніна Брэсцкай вобл. 8/191

- » - імя А. Ф. Каваленкі, брыгады 123-й імя 25-годдзя БССР Палескай вобл. 8/154

- » - імя М. І. Калініна, Баранавіцкай вобл. (Навагрудскі р-н) 2/136; 6/364; 8/245

- » - імя М. І. Калініна, Баранавіцкай вобл. (Мастоўскі, Ваўкавыскі р-ны) 8/185, 245

- » - імя М. І. Калініна, Брэсцкай, Баранавіцкай (Слонімскі р-н) і Беластоцкай абл. 2/272; 8/245

- » - імя М. І. Калініна, брыгады 1-й Гомельскай 2/114; 8/124, 252; 6/278; 11/155

- » - імя М. І. Калініна, брыгады 2-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/125, 126, 130, 250

- » - імя М. І. Калініна, брыгады 100-й Глускай Палескай вобл. 8/151

- » - імя М. І. Калініна, брыгады «За Радзіму» Лоеўскай Гомельскай вобл. 8/170

- » - імя М. І. Калініна, брыгады імя К. Я. Варашылава Баранавіцкай вобл. 8/175, 211

- » - імя М. І. Калініна, брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - імя М. І. Калініна, брыгады імя газеты «Правда» Мінскай вобл. 8/179

- » - імя М. І. Калініна, брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага Брэсцкай вобл. 8/183

- » - імя М. І. Калініна, брыгады імя М. І. Калініна Мінскай вобл. (Плешчаніцкі р-н) 8/184

- » - імя М. І. Калініна, брыгады імя С. М. Кірава Пінскай вобл. 8/188

- » - імя М. І. Калініна, брыгады імя В. М. Молатава Пінскай вобл. 8/193

- » - імя М. І. Калініна, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Гомельскай вобл. 8/194

- » - імя М. І. Калініна, брыгады імя М. А. Шчорса Баранавіцкай вобл. 8/208

- » - імя М. І. Калініна, брыгады «Камсамолец» Баранавіцкай вобл. 8/183, 208

- » - імя М. І. Калініна, брыгады Лельчыцкай Палескай вобл. 8/210

- » - імя М. І. Калініна, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя М. І. Калініна, Мінскай вобл. (Лагойскі, Смалявіцкі р-ны) 8/245

- » - імя М. І. Калініна, Мінскай вобл. (Дзяржынскі, Мінскі, Рудзенскі, Пухавіцкі, Старадарожскі, Уздзенскі р-ны) 8/185, 245

- » - імя А. І. Калупаева, брыгады «Савецкая Беларусь» Брэсцкай вобл. 8/194, 220

- » - імя Кастуся Каліноўскага, брыгады 25-й імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 8/144

- » - імя Кастуся Каліноўскага, брыгады імя Аляксандра Неўскага Баранавіцкай вобл. 8/173

- » - імя Кастуся Каліноўскага, брыгады імя Кастуся Каліноўскага Беластоцкай вобл. 8/186

- » - імя Кастуся Каліноўскага, брыгады імя М. А. Шчорса Мінскай і Баранавіцкай абл. 8/208

- » - імя Р. І. Катоўскага, Палескай вобл. 8/244, 246

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады 64-й імя В. П. Чкалава Мінскай вобл. 8/148

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады 300-й імя К. Я. Варашылава Мінскай вобл. 2/141; 8/159, 178; 11/578

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады Асвейскай імя М. В. Фрунзе Віцебскай вобл. 8/160

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 8/164

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады «25 гадоў БССР» Баранавіцкай вобл. 8/165, 216; 11/380

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады «За Савецкую Беларусь» Віцебскай вобл. 8/171—172

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады імя Аляксандра Неўскага Беластоцкай вобл. 8/173

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады імя С. М. Будзённага Пінскай вобл. 8/174

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады імя К. Я. Варашылава Мінскай вобл. 8/178

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага Баранавіцкай вобл. 8/182

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады імя Г. К. Жукава Вілейскай вобл. 8/184

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады імя Ленінскага камсамола Баранавіцкай вобл. 8/192

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Віцебскай і Вілейскай абл. 8/197, 198

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/205

- » - імя Р. І. Катоўскага, брыгады «Народныя мсціўцы» імя В. Т. Варанянскага Мінскай вобл. 8/214

- » - імя Р. І. Катоўскага, Брэсцкай вобл. 2/422; 8/245—246, 249

- » - імя Р. І. Катоўскага, Вілейскай вобл. 3/78; 8/246

- » - імя Р. І. Катоўскага, Гомельскай вобл. 8/246

- » - імя С. М. Кірава, брыгады 1-й Дрысенскай Віцебскай вобл. 4/54; 8/125

- » - імя С. М. Кірава, брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай і Мінскай абл. 8/126

- » - імя С. М. Кірава, брыгады 2-й Ушацкай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/132

- » - імя С. М. Кірава, брыгады 27-й Нараўлянскай імя С. М. Кірава Палескай вобл. 8/145, 279

- » - імя С. М. Кірава, брыгады 37-й імя А. Я. Пархоменкі Мінскай вобл. 8/146, 183

- » - імя С. М. Кірава, брыгады 95-й імя М. В. Фрунзе Мінскай вобл. 8/149, 158

- » - імя С. М. Кірава, брыгады 161-й імя Р. І. Катоўскага Мінскай вобл. 8/157

- » - імя С. М. Кірава, брыгады «За Радзіму» Вілейскай вобл. 8/169

- » - імя С. М. Кірава, брыгады «За Савецкую Беларусь» Баранавіцкай вобл. 8/171, 206

- » - імя С. М. Кірава, брыгады імя М. І. Калініна Мінскай вобл. (Мінскі, Пухавіцкі, Рудзенскі р-ны) 8/185

- » - імя С. М. Кірава, брыгады імя С. М. Кароткіна Віцебскай вобл. 8/185

- » - імя С. М. Кірава, брыгады імя С. М. Кірава Мінскай вобл. (Халопеніцкі, Крупскі, Барысаўскі р-ны) 8/187, 279

- » - імя С. М. Кірава, брыгады імя С. М. Кірава Мінскай вобл. (Барысаўскі, Пухавіцкі, Рудзенскі, Чэрвеньскі р-ны) 8/127, 188

- » - імя С. М. Кірава (брыгада імя С. М. Кірава, Пінская вобл.) 3/570; 8/188; 9/525

- » - імя С. М. Кірава, брыгады імя У. І. Леніна Віцебскай вобл. 8/191

- » - імя С. М. Кірава, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Брэсцкай вобл. 8/194, 247, 251

- » - імя С. М. Кірава, брыгады імя І. В. Сталіна Баранавіцкай вобл. 8/200

- » - імя С. М. Кірава, Баранавіцкай вобл. 8/246

- » - імя С. М. Кірава, Брэсцкай вобл. 2/422; 8/246—247

- » - імя С. М. Кірава, Гомельскай (Рэчыцкі р-н) і Палескай (Васілевіцкі р-н) абл. 3/538, 550; 8/219, 247

- » - імя С. М. Кірава, НКДБ СССР 9/629

- » - імя С. М. Кірава, Палескай вобл. (Парыцкі, Васілевіцкі р-ны) 8/247

- » - імя С. М. Кірава, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя П. І. Кліменценкі, брыгады імя Г. К. Жукава Вілейскай вобл. 8/184

- » - імя І. П. Кузняцова, брыгады імя В. П. Чкалава Баранавіцкай вобл. 8/206; 10/214

- » - імя Кузьмы Мініна 5-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/128, 129

- » - імя В. У. Куйбышава, брыгады «За Радзіму» Вілейскай вобл. 8/169

- » - імя Р. С. Курмялёва, брыгады 1-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/121, 190

- » - імя М. І. Кутузава, Баранавіцкай вобл. 2/136; 8/247

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады 1-й Дрысенскай Віцебскай вобл. 8/125, 129

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады 2-й Мінскай 8/132

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады 19-й імя В. М. Молатава Баранавіцкай вобл. 8/143

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады 25-й імя П. К. Панамарэнкі Мінскай і Палескай абл. 8/144

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады 300-й імя К. Я. Варашылава Мінскай вобл. 8/159

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады «Буравеснік» Мінскай вобл. 8/163

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады «За Савецкую Беларусь» Віцебскай вобл. 8/172

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады імя У. І. Леніна Віцебскай вобл. 8/191

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады імя У. І. Леніна Пінскай вобл. 8/192

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады імя А. В. Суворава Баранавіцкай вобл. 8/200

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/205

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады Лельчыцкай Палескай вобл. 8/210

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады «Савецкая Беларусь» Пінскай вобл. 8/193, 221

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады «Смерць фашызму» Мінскай вобл. 8/222

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады «Мсцівец» Гомельскай вобл. 8/214

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/222

- » - імя М. І. Кутузава, брыгады «У імя Радзімы» Беластоцкай вобл. 8/224

- » - імя М. І. Кутузава, Брэсцкай вобл. 2/422; 8/247

- » - імя М. І. Кутузава 6-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/128, 129

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады 2-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 2/521; 8/126, 130

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады 3-й Мінскай імя С. М. Будзённага 8/134

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады 18-й імя М. В. Фрунзе Баранавіцкай вобл. 8/142

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады 19-й імя В. М. Молатава Баранавіцкай вобл. 8/143, 144

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады 64-й імя В. П. Чкалава Мінскай вобл. 8/148

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады «За Савецкую Беларусь» Віцебскай вобл. 8/172

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады «За Савецкую Беларусь» Мінскай вобл. 8/172, 181

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады імя ВЛКСМ Віцебскай вобл. 8/178, 207

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады імя М. І. Калініна Мінскай вобл. (Плешчаніцкі р-н) 8/185

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады імя В. М. Молатава Пінскай вобл. 8/193

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады імя В. І. Чапаева Баранавіцкай вобл. 8/203

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/204

- » - імя С. Г. Лазо, брыгады імя В. І. Чапаева Гомельскай вобл. 8/205

- » - імя П. С. Ламейкі, брыгады 101-й імя Аляксандра Неўскага Мінскай вобл. 8/152

- » - імя В. Я. Лапенкі, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя У. І. Леніна, брыгады 1-й Дрысенскай Віцебскай вобл. 8/125

- » - імя У. І. Леніна, брыгады 18-й імя М. В. Фрунзе Баранавіцкай вобл. 8/142

- » - імя У. І. Леніна, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Віцебскай і Вілейскай абл. 8/197, 198

- » - імя Ленінскага камсамола, Баранавіцкай вобл. 3/360; 8/192

- » - імя П. М. Літвінава, брыгады імя А. К. Флегантава «За Радзіму» Мінскай і Брэсцкай абл. 8/170

- » - імя Я. Г. Макарэвіча, брыгады імя Я. М. Свярдлова Брэсцкай вобл. 8/198; 11/107

- » - імя Г. М. Малянкова, брыгады імя В. І. Чапаева Брэсцкай вобл. 8/204

- » - імя Г. М. Малянкова, брыгады імя В. П. Чкалава Баранавіцкай вобл. 8/206

- » - імя А. М. Матросава, брыгады 20-й імя В. С. Грызадубавай Баранавіцкай вобл. 8/143

- » - імя А. М. Матросава, брыгады імя Кастуся Каліноўскага Беластоцкай вобл. 8/186

- » - імя А. М. Матросава, брыгады імя Ленінскага камсамола Баранавіцкай вобл. 8/192

- » - імя Мікалая Астроўскага, брыгады 225-й імя А. В. Суворава Мінскай вобл. 8/158

- » - імя А. І. Мікаяна, брыгады імя М. А. Шчорса Баранавіцкай вобл. 8/208

- » - імя В. М. Молатава, брыгады 1-й Баранавіцкай 8/120

- » - імя В. М. Молатава, брыгады 2-й Мінскай 8/132

- » - імя В. М. Молатава, брыгады 161-й імя Р. І. Катоўскага Мінскай вобл. 8/157

- » - імя В. М. Молатава, брыгады Добрушскай імя І. В. Сталіна Гомельскай вобл. 8/166—167

- » - імя В. М. Молатава, брыгады «За Радзіму» Вілейскай вобл. 8/169

- » - імя В. М. Молатава, брыгады «За Радзіму» Лоеўскай Гомельскай вобл. 8/170

- » - імя В. М. Молатава, брыгады імя С. М. Будзённага Вілейскай вобл. 8/174

- » - імя В. М. Молатава, брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага Брэсцкай вобл. 8/182—183; 11/107

- » - імя В. М. Молатава, брыгады імя М. І. Калініна Мінскай вобл. (Мінскі, Пухавіцкі, Рудзенскі р-ны) 8/185

- » - імя В. М. Молатава, брыгады «Перамога» Баранавіцкай вобл. 8/215

- » - імя В. М. Молатава, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя В. М. Молатава, брыгады «Чырвоны сцяг» Мінскай вобл. 8/226

- » - імя У. Р. Нямытава, брыгады імя В. М. Молатава Пінскай вобл. 8/193

- » - імя У. Р. Нямытава, брыгады Пінскай 8/193, 217

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады 2-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126, 130

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады 2-й Мінскай 8/132

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады 27-й імя В. 1, Чапаева Мінскай вобл. 8/144

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады імя С. М. Будзённага Пінскай вобл. 1/354; 8/174

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады імя К. Я. Варашылава Баранавіцкай вобл. 8/175

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады імя газеты «Правда» Мінскай вобл. 8/179

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Баранавіцкай вобл. 8/195, 200

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Беластоцкай вобл. 8/196

- » - імя П. К. Панамарэнкі (брыгада імя П. К. Панамарэнкі Васілевіцкая, Палеская вобл.) 8/196

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Баранавіцкай вобл. 8/196

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады імя В. П. Чкалава Баранавіцкай вобл. 8/206

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады «Народныя мсціўцы» імя В. Т. Варанянскага Мінскай вобл. 8/214

- » - імя П. К. Панамарэнкі, брыгады «Штурмавая» Мінскай вобл. 8/227

- » - імя П. К. Панамарэнкі, Вілейскай вобл. 3/78; 8/247, 248

- » - імя І. В. Панфілава, брыгады 121-й імя А. Ф. Брагіна Мінскай вобл. 8/153

- » - імя А. Я. Пархоменкі, брыгады 32-й імя М. І. Калініна Мінскай вобл. 8/145, 159, 178, 244

- » - імя А. Я. Пархоменкі, брыгады 161-й імя Р. І. Катоўскага Мінскай вобл. 8/157

- » - імя А. Я. Пархоменкі, брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - імя А. Я. Пархоменкі, брыгады імя Г. К. Жукава Вілейскай вобл. 8/184

- » - імя А. Я. Пархоменкі, брыгады імя ЦК КП(б)Б Вілейскай вобл. 8/197, 202

- » - імя А. Я. Пархоменкі, брыгады імя В. І. Чапаева Баранавіцкай вобл. 8/200, 203

- » - імя А. Я. Пархоменкі, брыгады «У імя Радзімы» Беластоцкай вобл. 8/224

- » - імя П. П. Паталаха, брыгады імя В. М. Молатава Пінскай вобл. 8/193

- » - імя А. І. Петракова, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Віцебскай і Вілейскай абл. 8/197

- » - імя І. П. Поставалава, брыгады імя В. І. Чапаева Брэсцкай вобл. 8/204

- » - імя Е. І. Пугачова, брыгады імя С. М. Будзённага Вілейскай вобл. 8/174

- » - імя К. К. Ракасоўскага, брыгады 1-й Буда-Кашалёўскай Гомельскай вобл. 8/123

- » - імя К. К. Ракасоўскага, брыгады 95-й імя М. В. Фрунзе Мінскай вобл. 8/149, 158

- » - імя К. К. Ракасоўскага, брыгады імя Г. К. Жукава Баранавіцкай вобл. 8/183

- » - імя К. К. Ракасоўскага, брыгады імя Г. К. Жукава Вілейскай вобл. 8/184

- » - імя К. К. Ракасоўскага, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Баранавіцкай вобл. 8/197

- » - імя К. К. Ракасоўскага, брыгады імя М. А. Шчорса Баранавіцкай вобл. 8/208

- » - імя К. К. Ракасоўскага, брыгады «Савецкая Беларусь» Пінскай вобл. 8/221

- » - імя С. А. Рыжака, брыгады імя І. В. Сталіна Баранавіцкай вобл. 8/200

- » - імя Я. М. Свярдлова, брыгады 2-й Ушацкай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/132

- » - імя Я. М. Свярдлова, брыгады імя Л. М. Даватара Вілейскай вобл. 8/180

- » - імя Я. М. Свярдлова, брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага Баранавіцкай вобл. 8/182

- » - імя Я. М. Свярдлова, брыгады імя М. І. Калініна Мінскай вобл. (Плешчаніцкі р-н) 8/185

- » - імя Я. М. Свярдлова, НКДБ СССР 9/629

- » - імя М. Н. Селіваненкі, брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181; 11/75

- » - імя М. Ф. Сільніцкага, брыгады 20-й імя В. С. Грызадубавай Баранавіцкай вобл. 8/143

- » - імя М. Ф. Сільніцкага, брыгады 25-й імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 8/143, 183

- » - імя М. Ф. Сільніцкага, брыгады 225-й Палескай вобл. 8/158

- » - імя М. Ф. Сільніцкага, брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага Брэсцкай вобл. 8/183, 280

- » - імя М. Ф. Сільніцкага, брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/205

- » - імя У. Ц. Сімацкага, брыгады Асвейскай імя М. Ф. Фрунзе Віцебскай вобл. 8/160

- » - імя І. В. Сталіна, брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - імя І. В. Сталіна (брыгада 12-я Кавалерыйская імя І. В. Сталіна, Магілёўская і Мінская вобл.) 8/139, 169

- » - імя І. В. Сталіна. брыгады 101-й імя Аляксандра Неўскага Мінскай вобл. 8/152, 174, 262

- » - імя І. В. Сталіна, брыгады «Дзядзькі Колі» Мінскай вобл. 8/166

- » - імя І. В. Сталіна. брыгады «За Радзіму» Лоеўскай Гомельскай і Палескай абл. 8/170

- » - імя І. В. Сталіна, брыгады імя С. М. Кірава Пінскай вобл. 8/188

- » - імя І. В. Сталіна, брыгады імя У. І. Леніна Віцебскай. вобл. 8/191

- » - імя І. В. Сталіна, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Баранавіцкай вобл. 8/196

- » - імя І. В. Сталіна, брыгады імя І. В. Сталіна Баранавіцкай вобл. 8/200

- » - імя І. В. Сталіна, брыгады Лельчыцкай Палескай вобл. 8/210

- » - імя І. В. Сталіна, брыгады Пінскай 8/193, 216

- » - імя І. В. Сталіна, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя І. В. Сталіна, Брэсцкай вобл. 8/247—248

- » - імя І. В. Сталіна, Вілейскай вобл. 8/247, 248

- » - імя І. В. Сталіна, Мінскай вобл. 8/131, 163, 248; 11/639

- » - імя І. В. Сталіна (2-га складу), брыгады 1-й Баранавіцкай 8/120

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 1-й Буда-Кашалёўскай Гомельскай вобл. 8/123

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 1-й Гомельскай 8/124

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 1-й Дрысенскай Віцебскай вобл. 4/54; 8/125

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 1-й Мінскай 8/127

- » - імя А. В. Суворава 1-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/128—129

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 2-й Мінскай 8/132

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 2-й Ушацкай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/132

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 18-й імя М. В. Фрунзе Баранавіцкай вобл. 8/142

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 27-й Нараўлянскай імя С. М. Кірава Палескай вобл. 8/145

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 225-й Палескай вобл. 8/158, 253

- » - імя А. В. Суворава, брыгады 225-й імя А. В. Суворава Мінскай вобл. 8/158

- » - імя А. В. Суворава, брыгады Багушэўскай Віцебскай вобл. 8/161

- » - імя А. В. Суворава, брыгады Багупіэўскай (2-га складу) Віцебскай вобл. 8/126, 161

- » - імя А. В. Суворава, брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 8/164

- » - імя А. В. Суворава, брыгады «За Савецкую Беларусь» Віцебскай вобл. 8/172

- » - імя А. В. Суворава, брыгады імя Аляксандра Неўскага Беластоцкай вобл. 8/173

- » - імя А. В. Суворава, брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 1/547; 7/20; 8/176

- » - імя А. В. Суворава, брыгады імя К. Я. Варашылава Мінскай вобл. 8/158, 178, 241

- » - імя А. В. Суворава. брыгады імя Г. К. Жукава Баранавіцкай вобл. 8/183

- » - імя А. В. Суворава, брыгады імя Г. К. Жукава Вілейскай вобл. 8/184

- » - імя А. В. Суворава, брыгады імя У. І. Леніна Віцебскай вобл. 8/191

- » - імя А. В. Суворава, брыгады імя В. М. Молатава Пінскай вобл. 8/193

- » - імя А. В. Суворава, брыгады імя Т. В. Сталіна Баранавіцкай вобл. 8/200; 12/170

- » - імя А. В. Суворава, брыгады імя А. В. Суворава Баранавіцкай вобл. 8/200, 216; 11/380

- » - імя А. В. Суворава, брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/204

- » - імя А. В. Суворава, брыгады Лельчыцкай Палескай вобл. 8/210

- » - імя А. В. Суворава, брыгады «Мсцівец» Гомельскай вобл. 8/214

- » - імя А. В. Суворава, брыгады «Народныя мсціўцы» імя В. Т. Варанянскага Мінскай вобл. 8/214

- » - імя А. В. Суворава, брыгады «Перамога» Баранавіцкай вобл. 8/215

- » - імя А. В. Суворава, брыгады «Разгром» Мінскай і Магілёўскай абл. 8/218

- » - імя А. В. Суворава, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя А. В. Суворава, брыгады «Савецкая Беларусь» Брэсцкай вобл. 4/552; 8/194, 220, 249

- » - імя А. В. Суворава, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/221

- » - імя А. В. Суворава, Мінскай вобл. 2/165; 8/248

- » - імя А. В. Суворава, Палескай вобл. 8/214, 248; 11/71

- » - імя І. В. Сыцько, брыгады 121-й імя А. Ф. Брагіна Мінскай вобл. 8/153

- » - імя Сяргея, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Віцебскай і Вілейскай абл. 8/197, 198

- » - імя Тадэвуша Касцюшкі, брыгады Пінскай 8/193, 216

- » - імя В. В. Талаліхіна, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Беластоцкай вобл. 8/196

- » - імя А. М. Труцікава, брыгады 258-й імя В. У. Куйбышава Мінскай вобл. 8/159

- » - імя Э. Тэльмана, Брэсцкай вобл. 8/248

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады 1-й Баранавіцкай 8/120

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады 18-й імя М. В. Фрунзе Баранавіцкай вобл. 8/142

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады 27-й Нараўлянскай імя С. М. Кірава Палескай вобл. 8/145

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады 225-й імя А. В. Суворава Мінскай вобл. 8/158, 178

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады Асвейскай імя М. В. Фрунзе Віцебскай вобл. 8/160

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 8/164

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады імя С. М. Будзённага Вілейскай вобл. 8/174

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады імя С. М. Кірава Мінскай вобл. (Халопеніцкі, Крупскі, Барысаўскі р-ны) 8/187

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады імя У. І. Леніна Віцебскай вобл. 8/185, 191

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады імя У. І. Леніна Пінскай вобл. 8/192

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады імя І. В. Сталіна Брэсцкай вобл. 8/199

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/204

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады Рэчыцкай імя К. Я. Варашылава Гомельскай вобл. 8/219

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады «Чырвоны сцяг» Мінскай вобл. 8/226

- » - імя М. В. Фрунзе, брыгады «Штурмавая» Мінскай вобл. 8/227

- » - імя Дз. А. Фурманава, брыгады 37-й імя А. Я. Пархоменкі Мінскай вобл. 8/146

- » - імя Дз. А. Фурманава, брыгады 200-й імя К. К. Ракасоўскага Мінскай вобл. 8/157, 159

- » - імя Дз. А. Фурманава, брыгады імя Л. М. Даватара Вілейскай вобл. 8/180

- » - імя Дз. А. Фурманава, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Баранавіцкай вобл. 8/197

- » - імя Дз. А. Фурманава, брыгады імя В. І. Чапаева Баранавіцкай вобл. 8/203

- » - імя Дз. А. Фурманава, брыгады імя В. І. Чапаева Гомельскай вобл. 8/205

- » - імя К. А. Хаіркізава, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/221

- » - імя С. К. Цімашэнкі, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Баранавіцкай вобл. 8/195

- » - імя С. К. Цімашэнкі, брыгады імя П. К. Панамарэнкі Беластоцкай вобл. 8/131, 196

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады 1-й Гомельскай Гомельскай вобл. 8/124

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады 2-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126, 130

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады 2-й Ушацкай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/132

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады 27-й імя В. І. Чапаева Мінскай вобл. 8/144, 178

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады 37-й імя А. Я. Пархоменкі Мінскай вобл. 8/146

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады 100-й Даманавіцкай Палескай вобл. 8/152

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады 225-й Палескай вобл. 8/158

- » - імя В. І. Чапаева. брыгады 258-й імя В. У. Куйбышава Мінскай вобл. 8/159

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады «Дзядзькі Колі» Мінскай вобл. 8/166

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады «За Савецкую Беларусь» Віцебскай вобл. 8/171

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады імя Аляксандра Неўскага Беластоцкай вобл. 8/173

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - імя В. І. Чапаева. брыгады імя Г. К. Жукава Вілейскай вобл. 8/184

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады імя С. М. Кароткіна Віцебскай вобл. 8/185

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады імя У. І. Леніна Віцебскай вобл. 8/191

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады імя У. І. Леніна Пінскай вобл. 8/192, 248

- » - імя В. Т. Чапаева, брыгады імя Молатава Пінскай вобл. 8/193

- » - імя В. Т. Чапаева, брыгады імя В. І. Чапаева Баранавіцкай вобл. 8/200, 203, 208

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады імя В. І. Чапаева Брэсцкай вобл. 8/204

- » - імя В. І. Чапаева. брыгады імя В. Т. Чапаева Гомельскай вобл. 8/205

- » - імя В. І. Чапаева (брыгада імя В. І. Чапаева, Мінская і Беластоцкая вобл.) 8/131, 205

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады імя М. А. Шчорса Баранавіцкай вобл. 8/208

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады імя М. А. Шчорса Мінскай і Магілёўскай абл. 8/208

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады Пінскай 8/193, 216

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады «Полымя» Мінскай вобл. 8/169, 217; 9/88

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя В. І. Чапаева, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/221

- » - імя В. І. Чапаева, Брэсцкай і Баранавіцкай абл. 8/192, 248

- » - імя В. І. Чапаева. Палескай вобл. 3/570; 8/248—249; 11/71

- » - імя В. І. Чапаева 1-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/128, 129

- » - імя В. І. Чапаева 8-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/128, 129

- » - імя М. М. Чарнака, брыгады імя І. В. Сталіна Брэсцкай вобл. 8/199

- » - імя А. П. Чарткова, брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага Брэсцкай вобл. 8/183

- » - імя 14 слуцкіх партызан, брыгады 64-й імя В. П. Чкалава Мінскай вобл. 8/148

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады 1-й Мінскай 8/127

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады 20-й імя В. С. Грызадубавай Баранавіцкай вобл. 8/143

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады 200-й імя К. К. Ракасоўскага Мінскай вобл. 8/157

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады 225-й імя А. В. Суворава 8/158

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады «Бальшавік» Гомельскай вобл. 8/162

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады імя Г. К. Жукава Вілейскай вобл. 8/184

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады імя Я. М. Свярдлова Брэсцкай вобл. 8/183, 198

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады імя А. В. Суворава 1-й Вілейскай вобл. 8/201

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/205

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады Расонскай імя І. В. Сталіна Віцебскай вобл. 8/219

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады «Савецкая Беларусь» Брэсцкай вобл. 8/194, 220

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады «Савецкая Беларусь» Пінскай вобл. 8/221; 10/335

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады «Смерць фашызму» Мінскай вобл. 8/222

- » - імя В. П. Чкалава, брыгады «Уперад» Баранавіцкай вобл. 8/122, 224

- » - імя В. П. Чкалава, Калінінскай і Віцебскай абл. 8/249; 9/122

- » - імя І. І. Чуклая, Пінскай вобл. 8/249

- » - імя А. С. Шашуры, брыгады 161-й імя Р. І. Катоўскага Мінскай вобл. 8/157

- » - імя А. С. Шчарбакова. брыгады імя М. А. Шчорса Баранавіцкай вобл. 8/208

- » - імя М. А. Шчорса (брыгада імя М. А. Шчорса, Гомельская вобл.) 8/207

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады 3-й Мінскай імя С. М. Будзённага 8/131, 134

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады 27-й імя В. І. Чапаева Мінскай вобл. 8/144, 178

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады 37-й імя А. Я. Пархоменкі Мінскай вобл. 8/146

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады «За Савецкую Беларусь» Віцебскай вобл. 8/172

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады імя М. Ф. Гастэлы Вілейскай вобл. 8/179

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады імя М. І. Калініна Мінскай вобл. (Плешчаніцкі р-н) 8/185

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады імя В. У. Куйбышава Пінскай вобл. 8/189

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады імя К. К. Ракасоўскага Віцебскай і Вілейскай абл. 8/197, 198; 12/172

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады імя В. І. Чапаева Віцебскай вобл. 8/205

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады імя М. А. Шчорса Баранавіцкай вобл. 8/208

- » - імя М. А. Шчорса, брыгады імя М. А. Шчорса Магілёўскай і Мінскай абл. 8/208

- » - імя М. А. Шчорса, Брэсцкай вобл. 2/422; 3/570; 7/270; 8/246, 249

- » - імя М. Ц. Шыша, брыгады імя В. М. Молатава Пінскай вобл. 3/570; 8/193, 246

- » - імя Ф. П. Юрчанкі, брыгады 1-й Мінскай 8/127

- » - імя Якуба Коласа, брыгады Першамайскай Баранавіцкай вобл. 8/216

- » - «Інтэрнацыянал», брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181

- » - «Іскра», брыгады імя С. М. Кірава Баранавіцкай вобл. 8/186, 187, 211

- » - «Іскра», брыгады «Разгром» Мінскай вобл. 8/218

- » - П. Е. Казанакава, Магілёўскай вобл. 8/249—250

- » - С. І. Казлова, Брэсцкай вобл. 8/250

- » - Калінкавіцкі, Палескай вобл. 8/250

- » - «Камсамол», брыгады 1-й Мінскай 8/127

- » - «Камсамол», брыгады «За Савецкую Беларусь» Мінскай вобл. 8/172

- » - «Камсамол Беларусі», брыгады імя Кастуся Каліноўскага Беластоцкай вобл. 2/310; 8/186

- » - «Камсамолец» (брыгада імя М. В. Фрунзе, Вілейская вобл.) 8/201

- » - «Камсамолец», брыгады 25-й імя П. К. Панамарэнкі Мінскай вобл. 8/144

- » - «Камсамолец», брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181

- » - «Камсамолец», брыгады імя А. В. Суворава 1-й Вілейскай вобл. 8/201

- » - «Камунар», брыгады «Дзядзькі Колі» Мінскай вобл. 8/166

- » - «Камуніст», брыгады імя М. А. Шчорса Магілёўскай і Мінскай абл. 8/208, 217

- » - Камарова (В. 3, Каржа; брыгада імя С. М. Будзённага, Пінская вобл.) 6/75—76; 8/174—175, 262; 10/335

- » - І. П. Каротчыкава 8/250

- » - «Кастрычнік» (брыгада «Кастрычнік», Вілейская вобл.) 8/209, 280

- » - «Кастрычнік», брыгады 2-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/130

- » - «Кастрычнік», брыгады «Першамайскай» Баранавіцкай вобл. 2/280; 8/216

- » - «Кастрычніцкі», брыгады імя С. М. Кірава Баранавіцкай вобл. 8/186—187, 211

- » - Качышчанскі, Палескай вобл. 8/250

- » - «КІМ», брыгады 1-й Дрысенскай Віцебскай вобл. 8/125

- » - «КІМ», брыгады імя К. Я. Варашылава Віцебскай вобл. 8/177

- » - «КІМ», брыгады імя ВЛКСМ Віцебскай вобл. 8/178

- » - Кірылы Іванавіча, Брэсцкай вобл. 8/228

- » - М. Дз. Кохава, Магілёўскай вобл. 8/250

- » - У. Крылова (Някрылава), Мінскай і Палескай абл. 8/228

- » - «Крэпасць», брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/180

- » - Лельчыцкі, Палескай вобл. 8/250

- » - «Ленінскі», брыгады Ленінскай Баранавіцкай вобл. 8/211

- » - Лоеўскі «За Радзіму», брыгады «За Радзіму» Лоеўскай Гомельскай і Палескай абл. 8/170, 219, 279; 9/529

- » - Лунінецкі, Пінскай вобл. 8/250

- » - В. С. Лявонава (брыгада М. П. Гудкова, Віцебская і Мінская вобл.) 8/164, 221

- » - Мазырскі, Палескай вобл. 8/250

- » - «Малады бальшавік», брыгады 2-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126, 130

- » - «Марак», брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181; 11/75

- » - Махнавіцкі, Палескай вобл. 8/250—251

- » - М. П. Машкова, брыгады 1-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/121, 122, 251

- » - Мехаўскі (брыгада 2-я Беларуская імя П. К. Панамарэнкі, Віцебская вобл.) 8/128

- » - «Меч», Віцебскай вобл. 8/279, 251

- » - «Мсцівец», брыгады 2-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126, 130

- » - «Мсцівец», брыгады 100-й Даманавіцкай Палескай вобл. 8/152

- » - «Мсцівец», брыгады імя Аляксандра Неўскага Баранавіцкай вобл. 8/173

- » - «Мсцівец», брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181

- » - «Мсцівец», брыгады імя Г. К. Жукава Баранавіцкай вобл. 8/183

- » - «Мсцівец», брыгады імя К. Я. Варашылава Віцебскай вобл. 8/177

- » - «Мсцівец», брыгады імя А. В. Суворава Баранавіцкай вобл. 8/200

- » - «Мсцівец», брыгады «Мсцівец» Гомельскай вобл. 2/159; 8/214, 219

- » - «Мсцівец», брыгады «Народныя мсціўцы» імя В. Т. Варанянскага Мінскай вобл. 8/214,, 215, 247

- » - «Мсцівец», брыгады «Разгром» Мінскай вобл. 8/218

- » - «Мсцівец», Мінскай вобл. 8/163, 251, 279; 11/113

- » - «Мсцівец» 2-і, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/128, 129

- » - «Наватары», гл. «Наватары»

- » - Нараўлянскі, Палескай вобл. 8/251

- » - «Непераможны». брыгады 3-й Мінскай імя С. М. Будзённага 8/134

- » - «Непераможны», брыгады Ленінскай Баранавіцкай вобл. 6/215; 8/211

- » - М. М. Нікіціна (брыгада М. М. Нікіціна, Мінская вобл.) 4/586; 7/516; 8/215; 10/434

- » - «Няўлоўныя» 10/74

- » - «Паддубнага», Брэсцкай вобл. 8/251

- » - Парыцкі, Палескай вобл. 8/228

- » - «Патрыёт», брыгады імя С. М. Будзённага Вілейскай вобл. 8/174

- » - «Патрыёт Радзімы», брыгады 300-й імя К. Я. Варашылава Мінскай вобл. 8/159

- » - «Патрыёт Радзімы», брыгады «Бальшавік» Гомельскай вобл. 8/162

- » - «Перамога» (брыгада «Перамога», Баранавіцкая вобл.) 2/461, 462; 8/211, 215

- » - «Перамога», брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - «Перамога», брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 2/600; 8/164

- » - «Перамога», брыгады імя газеты «Правда» Мінскай вобл. 8/127, 179

- » - «Перамога», брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - «Перамога», брыгады імя М. А. Шчорса Баранавіцкай вобл. 8/208

- » - «Перамога», брыгады імя М. А. Шчорса Магілёўскай і Мінскай абл. 8/208

- » - «Перамога», брыгады «Полымя» Мінскай вобл. 8/217

- » - «Пераможац», брыгады «За Савецкую Беларусь» Мінскай вобл. 8/172

- » - Петрыкаўскі, Палескай вобл. 8/251

- » - Плявакі, Палескай вобл. 8/228

- » - «Полымя», брыгады «Полымя» Мінскай вобл. 8/169, 217

- » - «Прагрэс», брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/180

- » - А. С. Пятрова, Віцебскай вобл. 8/251

- » - «Радзіма» (брыгада імя А. Ф. Данукалава, Віцебская вобл.) 8/180, 262

- » - «Радзіма», брыгады «Разгром» Мінскай і Магілёўскай абл. 8/218

- » - разведвальны, брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/222

- » - разведвальны 8-ы, брыгады імя М. І. Кутузава Вілейскай вобл. 8/190

- » - разведвальны імя С. Г. Лазо, брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - «Разгром», брыгады «Разгром» Мінскай вобл. 2/73; 8/2189/381

- » - Д. Ф. Райцава (брыгада 1-я Беларуская, Віцебская вобл.) 8/120, 121, 178, 207

- » - «Савецкая Беларусь», брыгады імя П. К. Панамарэнкі Брэсцкай вобл. 8/194, 248

- » - А. Ф. Сарафанава, Палескай вобл. 8/251—252

- » - Свірскі, Вілейскай вобл. 3/78

- » - Свяцілавіцкі, Гомельскай і Арлоўскай абл. 8/252

- » - «Сібірак», Віцебскай вобл. 9/221

- » - «Сібірак», брыгады «За Савецкую Беларусь» Віцебскай вобл. 8/171

- » - «Сібірак», брыгады імя ВЛКСМ Віцебскай вобл. 8/178, 207

- » - «Сібірак», брыгады «Уперад» Баранавіцкай вобл. 8/224, 825

- » - Сіманіцкі, брыгады Лельчыцкай Палескай вобл. 8/210

- » - Скараднянскі, Палескай вобл. 8/252

- » - «Слава», брыгады імя К. Я. Варашылава Вілейскай вобл. 8/176

- » - «Слава», брыгады «Полымя» Мінскай вобл. 8/217

- » - «Слаўны», гл. «Слаўны»

- » - Слуцкі, Мінскай вобл. 8/228

- » - «Смерць ворагам», брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181

- » - «Смерць фашызму» (брыгада «Смерць фашызму», Мінская вобл.) 6/86; 8/222, 223, 279

- » - «Смерць фашызму», брыгады 37-й Ельскай Палескай вобл. 8/146

- » - «Смерць фашызму», брыгады 101-й Даманавіцкай Палескай вобл. 8/152

- » - «Смерць фашызму», брыгады 123-й імя 25-годдзя БССР Палескай вобл. 8/154

- » - «Смерць фашызму», брыгады імя К. Я. Варашылава Віцебскай вобл. 8/177

- » - «Смерць фашызму», брыгады імя П. К. Панамарэнкі Гомельскай вобл. 2/124; 8/167, 168, 194, 279

- » - «Смерць фашызму», брыгады Сенненскай Віцебскай вобл. 8/222

- » - «Смерць фашызму» 4-ы, брыгады 2-й Беларускай імя П. К. Панамарэнкі Віцебскай вобл. 8/128, 129

- » - «Сокал», брыгады імя А. Ф. Данукалава Віцебскай вобл. 8/181

- » - «Сокал», брыгады імя П. К. Панамарэнкі Беластоцкай вобл. 8/131, 196, 279; 11/639

- » - «Сокал», брыгады «Камсамолец» Баранавіцкай вобл. 8/209

- » - «Сокалы», гл. «Сокалы»

- » - «Спартак», брыгады Лагойскай «Бальшавік» Мінскай вобл. 8/210

- » - «Спартак», брыгады «Спартак» Вілейскай вобл. 8/200, 222, 223

- » - «Старшыны», Брэсцкай вобл. 8/228

- » - «Старынкі», брыгады імя Л. М. Даватара Вілейскай вобл. 8/180

- » - І. А. Стафаненкі, Магілёўскай і Гомельскай абл. 8/252

- » - Столінскі. Пінскай і Палескай абл. 8/252, 442

- » - І. М. Суворава, брыгады «Чэкіст» Магілёўскай вобл. 8/227

- » - С. Р. Суслава, Вілейскай вобл. 8/168, 252

- » - Г. П. Сцешыца, Мінскай вобл. 8/228

- » - «Сцяг». брыгады «Граза» Віцебскай вобл. 8/164

- » - «Сцяг», брыгады «Разгром» Мінскай вобл. 8/217—218

- » - «Сцяг», Брэсцкай вобл. 2/422; 8/252

- » - І. П. Топкіна, Брэсцкай вобл. 8/253

- » - «Трынаццаць», Смаленскай вобл. 8/119, 133, 230, 260

- » - «Трэція», гл. «Трэція»

- » - Тураўскі, Палескай вобл. 8/253

- » - Тураўскі 2-і, Палескай вобл. 8/228

- » - «Ураган», брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - «Ураган», брыгады «За Савецкую Беларусь» Мінскай вобл. 8/172

- » - Н. Е. Фалалеева (брыгада 4-я Беларуская, Віцебская і Вілейская вобл.) 8/134, 135

- » - Ф. Л. Фядосава, брыгады 1-й імя К. С. Заслонава Віцебскай вобл. 8/126

- » - М. К. Хадорыка, брыгады «Чэкіст» Магілёўскай вобл. 8/227

- » - Хойніцкі, Палескай вобл. 8/253

- » - «Храбрацы», гл. «Храбрацы»

- » - Целяханскі, Пінскай вобл. 8/253

- » - «Чапай», Магілёўскай вобл. 8/240, 242, 253

- » - Ф. С. Чарнова, брыгады 20-й імя В. С. Грызадубавай Баранавіцкай вобл. 8/143

- » - «Чацвёрты», брыгады імя С. М. Кірава Мінскай вобл. (Халопеніцкі, Крупскі, Барысаўскі р-ны) 8/187

- » - «Чырвонагвардзейскі», брыгады Ленінскай Баранавіцкай вобл. 8/211

- » - Чырвонаслабодскі, Мінскай вобл. 8/228

- » - «Чырвоны Кастрычнік», брыгады 123-й імя 25-годдзя БССР Палескай вобл. 2/467; 8/154, 262, 333; 9/602

- » - «Чырвоны сцяг», брыгады імя М. В. Фрунзе Вілейскай вобл. 8/202

- » - «Чырвоны сцяг», брыгады «Чырвоны сцяг» Мінскай вобл. 8/169, 226

- » - «Чэкіст», Брэсцкай вобл. 2/422; 8/243, 253

- » - Чэрыкаўскі, Магілёўскай вобл. 8/253

- » - М. П. Шмырова, гл. Партызанскі атрад імя Р. С. Курмялёва. брыгады 1-й Беларускай Віцебскай вобл.

- » - С. Ц. Шпакова, брыгады 1-й Беларускай Віцебскай вобл. 8/120

- » - Штабны, Палескай вобл. 8/253—254

- » - «Штурм», брыгады «За Савецкую Беларусь» Баранавіцкай вобл. 8/171

- » - «Штурм», брыгады «Штурмавая» Мінскай вобл. 8/227; 10/570

- » - І. А. Яраша, Мінскай вобл. 8/228

- » - кавалерыйскі Дз. А. Дзенісенкі (брыгада 1-я Беларуская кавалерыйская. Баранавіцкая вобл.) 8/122, 216

- » - кавалерыйскі імя А. В. Суворава, брыгады 32-й імя М. І. Калініна Мінскай вобл. 8/145

- » - мясцовы самаабароны в. Залужжа. брыгады 20-й імя В. С. Грызадубавай Баранавіцкай вобл. 8/143

- » - мясцовы самаабароны в. Тухавічы, брыгады 20-й імя В. С. Грызадубавай Баранавіцкай вобл. 8/143

- » - мясцовы самаабароны в. Раздзялавічы, брыгады 20-й імя В. С. Грызадубавай Баранавіцкай вобл. 8/143

- » - сямейны «За Радзіму», брыгады імя К. К. Ракасоўскага Баранавіцкай вобл. 8/197

Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (1969—76, паказальнікі; правапіс да 2008 г., часткова)