сівізна́, ‑ы, ж.
1. Сівыя валасы; сівы колер валасоў. [Бондар] выглядаў старэй за свае гады, бо сівізна ўжо ўбілася ў яго густыя чорныя вусы і пабяліла скроні. Чарнышэвіч. Сівізна ў бараду, а чорт у рабрыну. Прымаўка. // Пра старасць. І Даніла так правёў усё жыццё, — год за годам, адзін дзесятак за другім, — аж да сівізны. Бядуля.
2. перан. Шаравата-белы налёт па чым‑н.; шаравата-белы колер, афарбоўка чаго‑н. Сівізна старых камянёў. □ З кустоў і травы знікала сівізна замаразкаў. М. Ткачоў. Сасонкі яшчэ невысокія, але ўжо ўвабраліся ў сілу. Пасля дажджу адліваюць сівізной. Навуменка.
3. Сівінка ў футры. Собаль з сівізной. □ [Дзед:] «Ваш бабёр, свет Мікалаевіч, чагосьці»... «Ну, кажыце!».. — «Сівізна па ім пайшла.» Я здзівіўся: то ж на футры, ягамосці, сівізна якраз каштоўнасцю й была. Вялюгін.
4. перан. Даўніна, старажытнасць. Каб легенды глухой сівізны мне з даверам дубы шапталі. Бураўкін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
угна́цца, уганюся, угонішся, угоніцца; пр. угнаўся, угналася; зак., за кім-чым.
1. Пабегчы так, каб дагнаць. Гаспадыня з крыкам выбягала на двор, каб угнацца за хлапчукамі. Лобан. — Угналася [суседава карова] за пашай Лыскай, а яна, ратуючыся, скочыла цераз плот і ўшчаміла нагу. Сабаленка.
2. (звычайна з адмоўем). Не адстаючы, ісці, бегчы за кім‑, чым‑н. або побач з кім‑, чым‑н. — За вамі не ўгнацца, — раптам прамовіў Уладзік, і толькі цяпер Андрыян Цітавіч заўважыў, што сапраўды ён ідзе вельмі шпарка. Марціновіч. Ні адзін конь не мог угнацца за рысаком. Сіняўскі. — Не ляці так. Мне за табою не ўгнацца. — Жонка гаварыла гэта ўжо недзе ззаду. Ваданосаў. // перан. Паспець за кім‑, чым‑н., зраўняцца з кім‑, чым‑н. — Гм! Глядзі, Саўка, ужо [хлопцы] носяць. За імі нідзе не ўгонішся, — заўважыў Шайдоб. Федасеенка. [Максім:] — Чорт яго ведае, як ляціць жыццё. Проста не ўгонішся... Шамякін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Ару́д 1 ’засек’, гару́д (Гіст. мовы, 2, 59), ару́да (Яруш.). Рус. зах. ару́д ’тс’, польск. вільн. (h)orud ’тс’. Ст.-бел. орудъ (Гіст. лекс., 148). Беларускае (як і польскае) з літ. arúodas (Грынблат, Белор., 152; Кіпарскі, Лекс. балт., 14; Аткупшчыкоў, Лекс. балт., 32; Курс суч., 159 — у форме аруда; Гіст. лекс., 148; Урбуціс, Baltistica, V (I), 1969, 47–48). Карскі (Труды, 391) адзін з першых высунуў думку пра літоўскае паходжанне бел. аруд, лічыў беларускае слова рэдкім, без пратэтычных в або г і з неславянскім коранем. Адзначым, што ў не так ужо рэдкага беларускага слова ёсць і форма з пачатковым г‑, а таксама, што ў старабеларускай на пачатку пісалі о‑; этымалогію літоўскага слова нельга лічыць бездакорнай. Параўн. рус. орудница ’кладоўка зброі’ (ці не орудий?). Гл. Супрун, Балтийские яз., 42.
Ару́д 2 ’парушальнік грамадскіх правіл паводзін’ (КЭС, брэсц.). Магчыма, бязафіксны назоўнік ад дзеяслова арудаваць, параўн. укр. дыял. оруда ’праца, кіраўніцтва’ (застар.), ’клопат’, орудар ’верхавод’, ці не сюды ж прозвішча Арудко (Бірыла, Бел. антр., 242). Параўн. смал. а́ред ’шум, непарадак’, магчыма, звязанае з а́ред ’стары чалавек, чорт’, сувязь аруд са словам аред няпэўная (адрозненні ў фанетыцы).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
шути́ть несов.
1. жартава́ць;
2. (насмехаться над кем, над чем) насміха́цца (з каго, з чаго), жартава́ць (з каго, з чаго), паке́пліваць (з каго, з чаго), кпіць (з каго, з чаго);
◊
шути́ть с огнём жартава́ць з агнём;
шу́тки шути́ть а) (забавляться) жартава́ць; б) (насмехаться) жа́рты стро́іць;
чем чёрт не шу́тит! чым чорт не жарту́е!, чаго́ до́брага!
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)
зае́хать сов., в разн. знач. зае́хаць;
далеко́ зае́хать далёка зае́хаць;
зае́хать к бра́ту зае́хаць да бра́та;
зае́хать за дом зае́хаць за до́м;
зае́хать во двор зае́хаць у дво́р;
зае́хать в кана́ву зае́хаць у кана́ву;
чёрт зна́ет куда́ зае́хал со свои́ми фанта́зиями чо́рт зна́е куды́ зае́хаў са сваі́мі фанта́зіямі;
зае́хать в ро́жу прост., груб. зае́хаць у мо́рду.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)
дзе́ці (род. дзяце́й) мн., в разн. знач. де́ти;
гэ́та яго́ дз. — э́то его́ де́ти;
кні́га для дзяце́й — кни́га для дете́й;
бацькі́ і дз. — отцы́ и де́ти;
◊ не дзяце́й хрысці́ць — (каму з кім) не дете́й крести́ть (кому с кем);
гу́шча дзяце́й не разганя́е — посл. ка́шу ма́слом не испо́ртишь;
бага́таму чорт дзяце́й калы́ша — посл. у бога́того чёрт дете́й кача́ет
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
прыгна́ць сов., в разн. знач. пригна́ть; (волной — ещё) приби́ть; (сделать соответствующим по размеру — ещё) подогна́ть;
п. каро́ў з по́ля — пригна́ть коро́в с по́ля;
п. машы́ну ў гара́ж — пригна́ть маши́ну в гара́ж;
хва́ля ~на́ла до́шку да бе́рага — волна́ пригна́ла (приби́ла) до́ску к бе́регу;
п. дзве́ры да вушака́ — пригна́ть (подогна́ть) две́ри к косяку́;
◊ чорт яго́ ~на́ў — чёрт его́ принёс
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
прыне́сці сов., в разн. знач. принести́;
п. паке́т — принести́ паке́т;
ве́цер ~нёс пах ды́му — ве́тер принёс за́пах ды́ма;
вучо́ба ~сла кары́сць — уче́ние принесло́ по́льзу;
чаго́ цябе́ сюды́ ~сла? — безл. чего́ тебя́ сюда́ принесло́?;
п. кля́тву — принести́ кля́тву;
◊ п. ў ахвя́ру — принести́ в же́ртву;
саро́ка на хвасце́ ~сла — погов. соро́ка на хвосте́ принесла́;
чорт прынёс — чёрт принёс, нелёгкая принесла́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)
Háse
m -n, -n
1) заал. за́яц
2) баязлі́вец
er ist kein héuriger ~ mehr — ён ужо́ не мале́нькі
◊ dort ságen sich Fuchs und ~ gúte Nacht — ≅ на краі́ све́ту, чорт ве́дае дзе
da liegt der ~ im Pféffer — ≅ вось дзе саба́ка зары́ты
mein Náme ist ~ — ≅ мая́ ха́та з кра́ю
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
ён, яго, яму, ім, аб ім; мн. яны; займ. асаб. 3 ас. адз. м.
1. Ужываецца (з мэтай пазбегнуць паўтарэння) замест назоўніка мужчынскага роду адзіночнага ліку, які абазначае, звычайна ў папярэднім кантэксце, прадмет гаворкі. Нават калі скінуць гадоў пятнаццаць з плячэй дзеда Талаша, то і тады ён быў ужо немалады. Колас. Сцяпан Варанец падышоў да параненага і, разадраўшы на ім кашулю, пачаў перавязваць. Крапіва.
2. толькі Р. Ужываецца ў знач. прыналежнага займенніка; ягоны. Яго дзеці. Яго работа. □ Крыніцы неадольнай магутнасці савецкага народа і яго арміі, якія разграмілі мацнейшага ворага, закладзены ў самой прыродзе сацыялістычнага ладу. «Звязда». Яго гнуткае цела згіналася і разгіналася, як сталёвая спружына. Мурашка.
3. У спалучэнні з «вось» ужываецца ў знач. узмацняльнай або ўказальнай часціцы. Канец вайне! Вось ён — глыбокі тыл! Як ціха тут! Як марыцца салодка. З. Астапенка.
•••
Бог (чорт, пярун, ліха, халера) яго ведае гл. бог.
Вось я яго (іх, ім) гл. я.
Хто яго ведае гл. хто.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)