be [bi:, bi, bɪ] v. (past was, were; p.p. been) (present am, is, are)

1. быць, існава́ць

2. быць, знахо́дзіцца

3. ужываецца як звязка;

He is a teacher. Ён настаўнік.

4. ужываецца для ўтварэння дзеяслоўных форм; не перакладаецца

♦ How are you? Як вы жывяце?; Як маецеся?

be away [ˌbi:əˈweɪ] phr. v. адсу́тнічаць; быць у ад’е́здзе

be back [ˌbi:ˈbæk] phr. v. вярну́цца

be in [ˌbi:ˈɪn] phr. v. быць до́ма (у памяшканні)

be on [ˌbi:ˈɒn] phr. v. ісці́ (пра фільм, спектакль і да т.n.)

be out [ˌbi:ˈaʊt] phr. v. нe быць до́ма (на ме́сцы)

be over [ˌbi:ˈəʊvə] phr. v. ско́нчыцца, ко́нчыцца (пра ўрок, фільм і да т.п.)

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

за прыстаўка

  1. Утварае дзеясловы са знач.:

    1. пачатку дзеяння, напр. заапладзіраваць, захварэць, закрычаць, заспяваць, забегаць, замахаць;
    2. закончанасць, вынік дзеяння або стану, напр. забяліць, завязаць, запакаваць, засохнуць, зацвярдзець;
    3. выхад дзеяння за межы звычайнага або дапушчальнага, напр. забавіцца, загаварыцца, захваліць;
    4. распаўсюджанне дзеяння за якія-н. межы, напр. заехаць (за дом), зайсці (за сцяну), заслаць (на край свету);
    5. адхіленне ўбок ад асноўнага напрамку руху з кароткачасовым спыненнем, напр. забегчы, заехаць, загпянуць (да знаёмых).

  2. Утварае назоўнікі, прыметнікі, прыслоўі са знач.: які знаходзіцца на тым баку чаго-н., ззаду або за межамі чаго-н., напр. заакіянскі, завуголле, загародны, задворкі, залетась, заўчора.

  3. Утварае якасныя прыметнікі і прыслоўі і абазначае перавышэнне якасці, напр. завельмі, завузкі, завялікі, замнога, занадта.

  4. Утварае прыслоўі са знач.: у межах таго перыяду, які называецца словам без прыстаўкі; да наступлення новага перыяду, напр. замалада, засветла, зацемна, зацепла.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

дастаць дзеяслоў | закончанае трыванне

  1. Узяць што-н. такое, што знаходзіцца на адлегласці, унутры чаго-н. або выцаліць што-н. адкуль-н.

    • Д. талерку з паліцы.
    • Д. кнігу з партфеля.
    • Д. асколак з раны.

  2. да каго-чаго, што або чаго. Дацягнуўшыся, дакрануцца да чаго-н. аддаленага або высокага ці глыбокага.

    • Д. рукой да бэлькі.
    • Д. дно ў рацэ.

  3. Раздабыць што-н. (размоўнае).

    • Д. білет у тэатр.

  4. што і чаго. Нажыць што-н. непрыемнае (часцей пра здароўе; размоўнае).

    • Д. запаленне лёгкіх.

  5. чаго. Быць пакараным або пабітым (размоўнае).

    • Д. год турмы.

Фразеалагізмы:

  • Дастаць з-пад зямлі (размоўнае) — любым спосабам адшукаць.
  • Зімой лёду не дастанеш у каго (размоўнае) — пра вельмі скупога чалавека.
  • Крукам носа не дастанеш каму (размоўнае) — не падступішся да яго.
  • Дастаць па шапцы (размоўнае) — атрымаць спагнанне, пакаранне.

|| незакончанае трыванне: даставаць.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

на​3 прыстаўка

I. Утварае дзеясловы са значэннем:

  1. накіраванасці дзеяння на паверхню прадмета, напр. насыпаць (солі на агурок), наляпіць (аб’яву на сцяну);
  2. паўнаты, дастатковасці дзеяння, напр. нагаварыць, насеяць, накідаць;
  3. задаволенасці дзеяннем самога суб’екта (са зваротнымі дзеясловамі), напр. наесціся, нагаварыцца, нагуляцца;
  4. служыць для ўтварэння дзеясловаў закончанага трывання, напр. пісаць—напісаць;
  5. служыць для ўтварэння дзеясловаў закончанага трывання ад дзеясловаў незакончанага трывання, якія маюць прыстаўку (а, аб, ад, вы, з(с), пад, пра, пры, раз(рас), уз, у), са значэннем вялікай колькасці, празмернасці дзеяння, напр. наабіраць, наабломваць, наразбіваць.

II. Утварае прыметнікі і назоўнікі са знач. які знаходзіцца на паверхні чаго-н., напр. насценны, наскальны, наручнікі, наморднік.

III. Ужыв. для ўтварэння прыслоўяў са значэннем «на які-н. тэрмін, у якім-н. напрамку, у якой-н. меры, ступені», напр. назаўсёды, насупраць, нацянькі, настолькі, наколькі.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

край​1 назоўнік | мужчынскі род

  1. Гранічная лінія, канечная частка чаго-н.

    • К. услона.
    • Наліць вядро да краёў.
    • Пярэдні край (перадавыя пазіцыі; таксама пераноснае значэнне).
    • Біць (ліцца) цераз край (праяўляцца з вялікай сілай).
    • З краю ў край, ад краю да краю; з краю да краю (па ўсіх напрамках).
    • Канца-краю не відаць (пра тое, чаго вельмі многа).
    • Краем вока (мімаходам, вельмі кароткі час бачыць каго-, што-н.).
    • Краем вуха слухаць што-н. (няўважліва).
    • К. свету (вельмі далёка).
    • На краі магілы (гібелі) (у непасрэднай блізкасці са смяртэльнай небяспекай быць, знаходзіцца).
    • Хапіць цераз к. (зрабіць або сказаць што-н. недарэчнае, лішняе).

  2. Вобласць, мясцовасць, пгто вылучаюцца па якой-н. прымеце.

    • Родны к.
    • Партызанскі к.
    • К. блакітных азёр.
    • Яго бачылі ў нашых краях.

  3. Буйная адміністрацыйнатэрытарыяльная адзінка.

    • Прыморскі к.

|| памяншальная форма: краёк.

|| прыметнік: краявы і краёвы.

  • К. з’езд Саветаў.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

супраць​2 (супроць) прыслоўе | прыназоўнік

  1. прыслоўе: На процілеглым баку ад каго-, чаго-н., прама перад кім-, чым-н.

    • Дом кнігі, а с. — Палац спорту.
    • Сядзець с.

  2. прыслоўе: Наперакор, насуперак каму-, чаму-н.

    • Галасаваць с.

  3. каго-чаго, прыназоўнік: Указвае на прадмет або асобу, перад якімі на процілеглым баку хто-, што-н. знаходзіцца.

    • Хата стаіць с. школы.

  4. прыназоўнік: Насустрач руху чаго-н.

    • Ісці с. ветру.
    • Плысці с. цячэння.

  5. каго-чаго, прыназоўнік: Для барацьбы з кім-, чым-н.

    • Лякарства с. грыпу.
    • Сродак с. камароў і маскітаў.

  6. чаго, прыназоўнік Ужыв. для ўказання на тэрмін, адрэзак часу, перад якім што-н. адбываецца ці павінна адбыцца.

    • С. ночы ехаць нельга.

  7. каго-чаго, прыназоўнік Ужыв. для выражэння параўнальных адносін.

    • Рост прадукцыйнасці працы с. мінулага года.

  8. у знач. выказніка: Не згодзен (размоўнае).

    • Ты згодзен? — Не, я с.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

працаваць, ‑цую, ‑цуеш, ‑цуе; незак.

1. Займацца якой‑н. працай. Працаваць у полі. Працаваць здзельна. ▪ Сапраўдны работнік будзе шчыра працаваць на любым месцы. Шахавец. Спачатку работа не ладзілася — проста не было ахвоты працаваць. Колас. // Быць занятым дзе‑н. працай, мець дзе‑н. які‑н. занятак, знаходзіцца дзе‑н. на службе. Працаваць на заводзе. Працаваць у школе. Працаваць у калгасе. ▪ Бацька Мірона працаваў у млыне, а Віктара — на шкляной гуце. Маўр. // кім. Знаходзіцца на якой‑н. пасадзе, выконваць абавязкі каго‑н. Працаваць настаўніцай. Працаваць бухгалтарам. Працаваць слесарам. ▪ Дзед Мікалай працаваў вартаўніком на птушкагадоўчай ферме. Даніленка. Ірына працуе прычэпшчыцай ужо другі месяц. Шахавец.

2. над чым. Працуючы, ствараць, удасканальваць ці вывучаць што‑н. Працаваць над дысертацыяй. Працаваць над спектаклем. Працаваць над карцінай. // з кім. Сістэматычна навучаць, выхоўваць каго‑н. Працаваць з дзецьмі. Працаваць з кадрамі.

3. на каго-што. Займацца якой‑н. працай, забяспечваючы ці абслугоўваючы каго‑н. Працаваць на сябе. ▪ — Вы будзеце на нас працаваць. Ды яшчэ якую вялікую карысць прыносіць савецкім людзям! Новікаў. «Калі б табе, сонейка, прыйшлося працаваць на пана, ты не стаяла б так доўга над лесам, — зайшло б хутчэй...» Брыль. // перан. Дзейнічаць на карысць каго‑н., дзеля чыіх‑н. інтарэсаў. — Час вайны адцягнуты, а час працуе на нас. Гурскі.

4. чым. Прыводзіць што‑н. у дзеянне, кіраваць, дзейнічаць (інструментам, прыладай). Працаваць лапатай. Працаваць малатком. ▪ Цётка .. энергічна працавала нажніцамі, рыхтуючы бінты. Самуйлёнак. Мужчыны, жанчыны і падлеткі працуюць граблямі. Бядуля. // Энергічна рухаць чым‑н. (якой‑н. часткай цела). Летам, бывала, ляжа Пеця на спіну, рукі раскіне і ляжыць сабе, не кратаецца. А цяпер, як ні стараецца, як ні працуе і рукамі і нагамі, а галаву ледзьве трымае па паверхні. Ваданосаў. Узлятае дружны смех, гучна працуюць далоні. Лужанін. // з чым. У працэсе працы карыстацца чым‑н. (інструментам, дапаможнікам і пад.). Працаваць з мікраскопам. Працаваць са слоўнікам.

5. Знаходзіцца ў дзеянні, дзейнічаць (пра механізмы, агрэгаты і пад.). Увесь дзень бесперабойна працаваў камбайн. Гурскі. Гул бою чуўся выразна з таго боку, дзе зайшло сонца. І там працавала артылерыя. Чорны. // Дзейнічаць, выконваць свае функцыі (пра органы цела). Страўнік не працуе. Сэрца працуе добра. / Пра думкі, уяўленні і пад. Думка прафесара працавала акрэслена, ясна. Кавалёў. // Быць у дзеянні (аб прадметах, установах); быць адкрытым (для наведвальнікаў, пакупнікоў і пад.). Завод працуе ў дзве змены. Бібліятэка працуе без выхадных дзён.

•••

Працаваць над сабой — удасканальваць сябе ў чым‑н.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

спадарожнік, ‑а, м.

1. Чалавек, які ідзе або едзе разам з кім‑н., знаходзіцца разам у дарозе. За кінатэатрам Ніна Міхайлаўна сустрэла суседа. — Ну, цяпер у мяне ўжо ёсць спадарожнік да самага дома. Капусцін. У будзень .. спадарожнікаў не было і, вяртаючыся, Лёня стаяў у кузаве трохтонкі адзін. Брыль. Прахожыя азіраюцца на майго вельмі гаваркога спадарожніка і ўсміхаюцца. Каршукоў. // Той, хто разам з кім‑н. ідзе жыццёвай дарогай. А тыдзень назад .. [будаўнікі] не ведалі, што недзе жывуць такія цудоўныя іх равеснікі, што яны стануць неразлучнымі сябрамі, а можа і спадарожнікамі на ўсё жыццё. Грахоўскі. Прызнацца гэтаму чалавеку, які добра ведаў Юзіка, што яна [Люба] ўжо знайшла сабе новага спадарожніка, у яе не хапіла мужнасці. Васілевіч. // Тое, што пастаянна неабходна каму‑н. Кніга! Яна ўваходзіць у жыццё чалавека яшчэ ў маленстве і назаўсёды становіцца яго верным сябрам і надзейным спадарожнікам. Рунец.

2. Тое, што неразрыўна звязана з чым‑н., спадарожнічае чаму‑н. Баявая, бунтарская песня стала пастаянным спадарожнікам Ільіча. «ЛіМ». Рашучасць і валявая вытрымка заўсёды былі спадарожнікамі гераізму. Кулакоўскі. Імя, імя па бацьку, прозвішча — гэта сталыя спадарожнікі чалавека на працягу ўсяго жыцця. Бірыла. // Тое, што расце разам з чым‑н., знаходзіцца каля чаго‑н., сустракаецца разам з нечым. Кукуруза — спадарожнік іншых збожжавых у севазвароце. Спадарожнік нафты — прыродны газ.

3. перан. Той, хто часова і толькі знешне далучаецца да якога‑н. грамадска-палітычнага руху.

4. Нябеснае цела, якое рухаецца вакол планеты, зоркі. Спадарожнік Зямлі — Месяц.

•••

Карабель-спадарожнік гл. карабель.

Штучны спадарожнік — аўтаматычная касмічная станцыя або касмічны карабель, ці якое‑н. іншае штучнае касмічнае цела, якое круціцца вакол нябесных цел Сонечнай сістэмы.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

задні, ‑яя, ‑яе.

1. Які знаходзіцца ззаду проціл. пярэдні. Заднія ногі каня. Задняе кола. ▪ Коля з Мішам занялі месцы на задні лаўцы. Якімовіч. // у знач. наз. задні, ‑яга, і задняя, ‑яй, ж. Пра чалавека, які рухаецца; стаіць і пад. ззаду за кім‑, чым‑н. Увагу Дзмітрыя прыцягнуў натоўп каля пакгаўза. Заднія ўзнімаліся на дыбачкі, выцягвалі шыі, падскоквалі. Беразняк.

2. Накіраваны назад (пра напрамак руху). Шафёр развярнуўся і заднім ходам падаў машыну да самых дзвярэй. Пальчэўскі.

•••

Задні праход гл. праход.

Адысці на задні план гл. адысці.

Без усякай задняй думкі гл. думка.

Даць задні ход гл. даць.

Заднім днём гл. дзень.

Заднім розумам моцны гл. моцны.

Ляжаць без задніх ног гл. ляжаць.

Спаць без задніх ног гл. спаць.

Хадзіць (стаяць) на задніх лапках гл. хадзіць.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

знешні, ‑яя, ‑яе.

1. Які знаходзіцца, размяшчаецца звонку, за межамі чаго‑н.; проціл. унутраны (у 1 знач.). Знешняе асяроддзе. ▪ Знешнія шыбы пакрыты тоўстым пластом шызага інею. Шамякін. // Які дзейнічае звонку. Знешнія ўплывы. // Звернуты вонкі; вонкавы. Свайму знешняму выгляду рэдактар надаваў не малое значэнне. Колас.

2. Які праяўляецца толькі са знешняга боку, не закранаючы асновы, сутнасці чаго‑н. Знешнія змены. Знешні спакой. ▪ Можа, пры ўсёй сваёй знешняй няўклюднасці — сухасці, строгасці, рэзкасці — Леўкін у душы ўсё ж някепскі чалавек? Дадзіёмаў. // перан. Паказны, паверхневы, пазбаўлены глыбіні. Савецкага чалавека не можа асляпіць знешні бляск. «ЛіМ».

3. Які адносіцца да зносін з замежнымі дзяржавамі; проціл. унутраны (у 4 знач.). Знешні гандаль. Знешняя палітыка. // Які існуе, дзейнічае за межамі данай дзяржавы; замежны. Знешнія і ўнутраныя цэны. Знешнія і ўнутраныя ворагі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)