ператапі́ць¹, -таплю́, -то́піш, -то́піць; -то́плены; зак., што.
1. Апрацаваць тапленнем.
П. сала.
2. Празмерна адтапіць моцным награваннем (пра кіслае малако).
|| незак. перато́пліваць, -аю, -аеш, -ае і ператапля́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е.
|| наз. перато́пліванне, -я, н. і перато́пка, -і, ДМ -пцы, ж. (разм.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
уе́сці, уе́м, уясі́, уе́сць; уядзі́м, уясце́, уяду́ць; уе́ў, уе́ла; уе́ш; зак.
1. што і без дап. (пераважна з адмоўем). Пражаваць, з’есці.
Сала такое салёнае, што не ў.
2. перан., каго (што). Укалоць заўвагай, рэплікай (разм.).
|| незак. уяда́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е (да 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
сквірчэ́ць, ‑чыць; незак.
Разм. Верашчаць, пішчаць, патрэскваць на гарачай скаварадзе (пра сала і пад.). [Андрэй:] — Неспакойны ж элемент гэта сала, да чаго сквірчыць, да чаго верашчыць. Лынькоў. У печы сквірчэла сала, і, удыхнуўшы пах смажаніны, Валянцін адчуў, які ён галодны. Сабаленка. З кухні чуваць было, як сквірчэла яешня, пах яе ўжо даносіўся сюды, у зальчык. Хадкевіч. / Пра падобныя гукі. У канторцы нікога не было. Толькі ўздыхалі маторы каларыфераў пад перакрыццямі ды сквірчэў за сцяною наждак. Мыслівец.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Пе́лец ’маленькі кавалак сала’ (лун., Шатал.), пе́лесць ’пласт (мяса, сала)’ (Нас.). Відазмененае пад уплывам польск. połeć усходне-славянскае полътъ ’кавалак’. Гл. полць; магчымы ўплыў папярэдняга слова.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Post cenam stabis aut mille passus meabis
Пасля абеду ўстанеш альбо тысячу крокаў адмераеш.
После обеда встанешь или тысячу шагов отмеряешь.
бел. Хто пад’еўшы кладзецца, таму сала завядзецца. Хто пад’еўшы не аддыша, таго Бог за свінню запіша.
рус. После обеда немного полежи, а после ужина побольше походи/После обеда полежи, после ужина походи. После хлеба, после соли отдохнуть часок, так завернётся сала ку сок да лени мешок.
фр.
англ. After dinner sleep a while, after supper walk a mile (После обеда поспи, после ужина пройдись).
нем. Nach dem Essen sollst du stehen oder tausend Schritte gehen (После еды ты должен стоять или пройти тысячу шагов).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
за́таўка, ‑і, ДМ ‑таўцы, ж.
Заправа, закраса са свінога сала, звычайна нутранога. [Сомік:] Скажы Тэклі, няхай падбяжыць, я крышан здору на затаўку дам. Крапіва. — Ого, сала! А як, можна есці на поўную губу? Ці можа яно ў цябе толькі дзеля закрасы? На затаўку ў капусту? Гурскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Аточыны ’нутраное сала’, ’ператоплены тлушч’ (Лекс. Палесся, 134, 136; слонім, Арх. Бяльк.). Укр. оточини ’кішачны тлушч’, ’зерне ці мука, што застаецца пасля прасявання праз рэшата’, рус. оточа, оточка ’агрызкі, смецце, што нагрызлі мышы’. Славац. дыял. otoky, otočky ’нутраное сала’, славен. obtòč ’клаака’ (ці сюды?). З суф. *‑iny (мн. л.) ад дзеяслова *otočiti; верагодна, паводле Вештарт, Лекс. Палесся, 136, першага ’кішачнае сала’, г. зн. тое сала, што аточвае, акружае кішкі’. Аднак і ’ператопленае сала’, хаця менш пашыраная назва, можа тлумачыцца ў сувязі са значэннем ’абцякаць’, нельга выключыць і сувязі з назвай клаакі, якая звязваецца з дзеясловам *odtočiti зліваць’. Параўн. тачыць ’ліць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Скі́цер ‘кавалак (сала)’ (бярэз., Сл. ПЗБ), ‘вялікі кусок сала’ (бярэз., бых., кіраў., ЛА, 4), скіце́р ‘свежаніна, якую даюць суседзям, родным’ (Мат. Гом.), ст.-бел. скитера (скитерть) ‘кавалак сала’ (1530 г., Булыка, Лекс. запазыч., 119). Паводле Непакупнага (Связи, 195–196), слова ў формах скіцер, аскіцер паходзіць з літ. sketerà ‘шыя (жывёліны); карак’, sketẽrius ‘тс’, ‘кавалак сала’, якое ў значэнні ‘свежаніна; кавалак мяса або сала, што нясуць суседзям пасля забою свінні (цяляці, авечкі)’ распаўсюджана ў Жлобінскім р‑не, на Чачэршчыне і ў Быхаўскім р‑не. Аднак, паводле яго заўвагі, ‑і‑ застаецца няясным. Агляд літ-ры гл. яшчэ Лаўчутэ, Балтизмы, 50.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
прасква́рыцца, ‑рыцца; зак.
1. У выніку скварання прыйсці ў стан поўнай гатоўнасці. Сала праскварылася.
2. Скварыцца некаторы час.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
То́чны ’топкі (пра сала, якое пры смажанні дае многа тлушчу)’ (Мат. Гом., Лекс. Бел. Палесся), ’тлусты (пра сала)’ (брагін., Нар. словатв.; ПСл), то́чная (сала) ’тлустае’ (рэч., лоеў., ЛА, 4), то́чнае ’тс’ (лельч., там жа). Да ток 2, тачыць ’ліць, наліваць’ або да тук, тучны (гл.). Галосная асновы пад уплывам *tokъ < *tekti ’цячы’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)