Лішча́вы ’гладкі, тлусты’ (свісл., Сцяшк. Сл.). Утворана ад *блішчавы ’бліскучы’, параўн. бяроз. бліскавы і з чаргаваннем зычных кораня: блішча́сты, блішча́ты, блішча́чы, блышче́чі (Сл. ПЗБ).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пару́ха ’трывога, замяшанне’ (Нас., Гарэц., Яруш.). Да рух, рушыць (гл.). Да таго ж кораня парушэнне ’душэўная трывога’ (Нас., Гарэц., Яруш.), парашаны ’псіхічна хворы’ (Сцяшк.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Пяно́к ’загваздка’ (ЛА, 2). Да пень (гл.) са стратай мяккасці зычным кораня, параўн. пянёк ’невялікі пень, абрубак’, магчыма, пад уплывам кліно́к (ад клін, гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Астры́ца ’гарыца; расліна Sagina L.’ (Кіс., Інстр. II). Названа так (паводле вузкіх лісцяў, з шыпом у канцы) ад кораня *ostr‑ (гл. востры) з суфіксам ‑ica. Ад гэтага ж кораня, але з суфіксам ‑ушка ўтворана аструшка ’сінюха; расліна Polemonium L.’ (Кіс.). Назвы раслін з коранем *ostr‑ сустракаюцца і ў іншых славянскіх мовах, у тым ліку з суфіксам ‑ica (рус. острица, укр. остриця ’Asperugo’ і г. д., гл. Махай, Jména rostl., паказчыкі).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Жэ́жкі ’гарачы’ (камян., Шатал.). Укр. же́жко ’горача’, жижки́й ’пякучы’. Ад кораня *žeg‑ з суфіксам *ьk‑ і пераходам *g > ž. Гл. жыгаць, жгаць, жэгаць, жыжа 2.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Жэсь ’камяністая мель’ (віц., Нар. сл., 214). Відаць, ад таго ж кораня, што і жарства (гл.), жораст: *žьrs(t)‑ь з асновай на *‑ĭ > ‑ь.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пагрэ́чыць ’пашанцаваць’ (ТС). Няясна. Ізаляванае слова. Магчыма, гэта лакальнае ўтварэнне на аснове польск. grzeczny ’ветлівы, выхаваны’ з развіццём семантыкі кораня ад ’ветлівы’ да ’добразычлівы’, ’спрыяльны’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
*Прыбэ́цкаць, прыбэ́цькаты ’прывесці’ (кам., Жыв. НС). Магчыма, звязана з прыбы́ць са зменай вакалізму кораня і суфіксальным афармленнем, абумоўленымі экспрэсіўнасцю ўжывання. Параўн. прыбрысці́ > прыбрэ́дка, гл. прыбро́дка.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
сарцаві́на, ‑ы, ж.
1. Унутраная частка сцябла (ствала) або кораня раслін. Ссеклі злыдні дзіва-дрэва, Сэрца вынялі з яго, Каб не чулі болей спеву Найдзіўнейшага таго, А дубок без сарцавіны Злосна кінулі на дол. Колас. Дзесяць год! За гэты тэрмін дрэва Дзесяць раз убор зялёны зменіць, Дзесяць пакаленняў салаўіных Выкалыша на сваіх галінах, Дзесяць залатых кругоў адложыць, Як пярсцёнкаў, каля сарцавіны. Танк. // Унутраная накрытая абалонкай частка плода. Сарцавіна яблыка.
2. Сярэдняя частка, сярэдзіна чаго‑н. Хрусне, расколецца [камень] Напалавіну, — Блісне слязінкай Слюда сарцавіны... Лойка. // перан. Аснова, сутнасць чаго‑н.; асяродак. [Наталля Іванаўна:] — Ты [Валера] ва ўсім старайся асяродак разгледзець, сарцавіну. Місько.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
серп, сярпа, м.
1. Сельскагаспадарчая ручная прылада ў выглядзе вельмі выгнутага дробна назубленага нажа для зрэзвання злакаў з кораня. Жыта ўжо зжалі, а ячмень і пшаніца яшчэ амаль усюды стаялі некранутыя, чакалі вострых сярпоў. Мележ. Шасцяць у калоссі сярпы. Купала.
2. Пра тое, што мае форму такога прадмета. З горна ўзяў ён [каваль] прут барвовы І пачаў каваць падкову. Прывялі каня: конь Гнедзіч Серп падковы страціў недзе. Калачынскі. Ідзе ў адпачынак з дарог Серп месяца, вузкі, двурогі. Колас. Вісіць серп залаты над спалоханым борам. Бядуля.
•••
Серп і молат — дзяржаўная эмблема СССР, якая сімвалізуе ўладу працоўных, саюз рабочага класа і сялянства, мірную працу народа.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)