1. Вялікі цяжкі малаток, якім куюць металы, дробяць каменне, забіваюць што‑н. і г. д. Яшчэ здалёк даносіўся звон піл, кавальскіх молатаў, кувалдаў.Бялевіч.Бацька біў каменне велізарным молатам.Чорны.
2. Механічная прылада для апрацоўкі металаў пры дапамозе ціску. [Каваль] грукнуў дваццацітонным паравым молатам па балванцы і задаволена ўсміхнуўся.Навуменка.У кузні пры майстэрні гулка стукаў аўтаматычны молат і гудзеў горан.Шамякін.
3. Спартыўная прылада для кідання — металічнае ядро з тросам.
•••
Серп і молатгл. серп.
Паміж молатам і кавадлам — у цяжкім становішчы, калі небяспека пагражае з двух бакоў (быць, аказацца, знаходзіцца і пад.).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
карце́ць, ‑ціць; незак.
1.безас.зінф., сазлучн. «каб» і без дап. Пра неадольнае жаданне што‑н. зрабіць; хацецца; не цярпецца. Ульяне карцела спытаць, чаго Кастусь наведаўся ў такую рань, але ён сам загаварыў яшчэ здалёк.Пташнікаў.[Халімону] хацелася разважаць і карцела, каб хто-небудзь чуў гэтыя разважанні і згаджаўся з імі.Галавач.[Марына:] Ну, што ж... Калі так ужо карціць — няхай едзе.Губарэвіч.
2. Турбаваць, хваляваць, не даваць спакою. [Базыль] адчуў, што яму чагосьці не стае, па нечым смыляць рукі, нешта карціць, некуды рвецца душа.Сачанка.Маці ведае — не грыбы карцяць сыну — і дае хутчэй есці.Пальчэўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ду́жка, ‑і, ДМ ‑жцы; Рмн. ‑жан; ж.
1.Памянш.да дуга (у 1, 2 знач.); невялікая дуга. Алесь хадзіў каля крынічкі, Што з лесу тут жа выцякала І дужкай хату агібала.Колас.
2. Ручка ці якая‑н. іншая частка прадмета ў форме невялікай дугі. Здалёк чуліся.. [Вольчыны] лёгкія крокі і рытмічна, у такт хады, пазвоньвалі дужкамі пустыя вёдры.Ракітны.
3. Адзін з парных знакаў прыпынку ў выглядзе простай або закругленай вертыкальнай рысы; адзін з парных матэматычных знакаў такой жа формы. Узяць у дужкі. Вынесці за дужкі.
•••
Квадратныя дужкі — дужкі тыпу [].
Круглыя дужкі — дужкі тыпу ().
Фігурныя дужкі — дужкі тыпу {}.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
~i jestem od tego, by ... — я далёкі ад таго, каб...;
Daleki Wschód — Далёкі Усход;
to jest ~ie od prawdy — гэта далёка ад праўды;
z ~a — здалёк, здалёку
Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
Каду́к ’чорт, д’ябал’ (БРС, ТСБМ; слонім., Арх. Бяльк.; пін., Булг.; чач., Жыв. сл.; драг., З нар. сл.; чаш., сен., Касп.; КЭС, лаг.; Мат. Гом.; ст.-дар., Нар. сл.; Нас., Нас. Сб. посл., Некр., Нік. Напаў., Нік., Няч., Рам., Сцяшк., Федар., Шат.), ’лясун’ (Мат. Гом.), ’няшчасны выпадак’ (Нас.), у выразах: а кадук яго ведае (Бір. Дзярж.), кадук яго вазьмі (Сержп. Грам.), кадук не бярэ (Янк. БФ). Нікіфароўскі (Няч.) адзначае: «…от першабытных у свеце злачынцаў уцалелі некаторыя асобіны, рассеяныя па зямлі — гэта кадукі». Там жа, 45–46: «…кадук падобны здалёк на капу сена, ворах моху». Раманаў (Рам. 8) удакладняе, што кадук — «разнавіднасць чорта, які жыве ў старых гмахах, вадзяных млынах і г. д.». Укр.кадук, паводле Грынчэнкі, ’род хваробы’ і ’д’ябал, чорт’. Рус.уладз., смал.кадук ’падучка’, росл., смал. ’д’ябал, чорт’, зах.-бран. ’лаянка’. Запазычана з польск.kaduk (такія ж і іншыя значэнні), дзе ў помніках сустракаецца з XVI ст. Значэнне ’падучка’ вядома ў гаворках; літар. толькі выраз do kaduka ’да д’ябла’. Слаўскі (2, 17) лічыць, што значэнне ’чорт, д’ябал’ з’явілася ў XVIII ст. на базе ’хвароба’. Як аргумент прыводзіцца спасылка на паралельнае ўжыванне choroba і kaduk, kat, diabeł у праклёнах. Крыніцай польск. слова з’яўляецца лац.cadūcus ’хворы па падучку і інш.’
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
пры́гаршчы, ‑аў; адз.няма.
1. Абедзве далоні з прыгнутымі пальцамі, складзеныя так, каб імі можна было што‑н. набраць, зачэрпаць, трымаць і пад. Падставіць прыгаршчы. □ Чалавек супакоіўся, дастаў папяросу і, хаваючы запалку ў прыгаршчы, прыкурыў.Крапіва.Памыўшыся, .. [Іван] набраў у прыгаршчы вады і здалёк размашыста пырснуў на .. [Джулію].Быкаў.
2. Колькасць чаго‑н., якая ўмяшчаецца або можа ўмясціцца ў складзеныя такім чынам далоні. Хто квас ім [салдатам] падносіў, Хто прыгаршчы ягад, — Прагнаць неадступную Летнюю смагу.Танк.[Волька] выграбла ямку на ўзгорку, узяла ў анучку з прыгаршчы зямлі і пайшла адтуль напрасткі ў МТС да агранома.Кулакоўскі.Васіль Хамутоўскі схапіў з-пад лавы торбачку і... рукі яго бяссільна апусціліся. Мукі заставалася прыгаршчаў двое, не больш.Курто.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
узды́х, ‑у, м.
Узмоцненае ўдыханне і выдыханне паветра. Грудзі .. [чалавека] хадзілі ўбакі, здавалася, ён прысядаў пры кожным сваім выдыху і ўздыху.Чорны.З горла .. [дзяўчыны] вырваўся ўздых, затым вада.Маўр.// Глыбокі ўдых і выдых як выраз смутку, развагі і пад. пачуццяў. Ганька з уздыхам успамінае маму: вось у яе ўжо была чысціня дык чысціня...Васілевіч.Рыгор так і не разабраўся, што азначаў гэты .. ўздых [Валі]: ці згоду з ім, ці адказ на нейкую сваю думку.Арабей./уперан.ужыв.Наводшыбе непрыязна цямнеў лес, маўкліва і насцярожана глядзелі на .. [Лену] расчыненыя вокны хат, а здалёк даносіліся цяжкія ўздыхі возера.Ваданосаў.
•••
Да апошняга ўздыху — да самай смерці, да канца жыцця.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
шчаню́к, ‑а, м.
1. Тое, што і шчаня. Шчанюк спачатку хацеў панюхаць вожыка: дакрануўся носам да шэрых іголак.Брыль.Шчанюк круціўся каля плота. Малы, таўсматы, на кароткіх і шырокапастаўленых лапах.Паўлаў.
2.перан.Разм. Пра маладога, неспрактыкаванага чалавека. Ханскі сын, шчанюк жаўтавухі, Праязджаў... Убачыў... Адняў... Як я мог не адчуць: ты скутая? Не пачуць здалёк: ты ў бядзе?Караткевіч.Побач з гэтым мацёрым бандытам Палітаў выглядаў шчанюком.«Маладосць»./ Ужываецца як лаянка. Чыкілевіч правёў Мікіту злосным вокам... «У, шчанюк!» — працадзіў ён скрозь зубы.Колас.— Ах ты, шчанюк! — злосна прабурчаў паліцай. — Чаго крычыш на ўсю вуліцу? Самі бачым...Няхай.— Шчанюк! — зашыпеў Сімон, яшчэ раз пляснуўшы Іліко па шчацэ.Самуйлёнак.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
fern
1.
a далёкі
2.
adv далёка, удалечыні́
von nah und ~ — адусю́ль
von ~ her — здалёк(у)
von ~ betráchtet — калі́ глядзе́ць здалёк
~ bléiben* — vi(s) адсу́тнічаць, не прысу́тнічаць; не ціка́віцца, не займа́цца (D– чым-н.)
dem Únterricht ~ bléiben — не з’яві́цца на заня́ткі
~ hálten* (von D) — адхіля́ць, утры́мліваць (каго-н. ад чаго-н.); засцерага́ць (каго-н. ад чаго-н.)
~ hálten*, sich — трыма́цца ўбаку́
~ líegen* (D) — быць неўласці́вым (каму-н.)
es liegt mir fern — мне і ў галаву́ не пры́йдзе
~ stéhen* (D) — быць убаку́ (ад чаго-н.), быць далёкім (ад чаго-н.)
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
гаспо́да
1. Дом, кватэра (Нас. АУ).
2. Двор, асабліва княжацкі (Нас. АУ).
3. Дом або двор з усімі яго прыналежнасцямі (Гарб.).
4. Сядзіба, дом, гаспадарка якой-небудзь сям'і (Зах. Бел.). Параўн.: Прашчуры нашы жылі паасобнымі сялібамі — гасподамі, здалёк адзін ад другога, і кожная гаспода мела свайго гаспадара і дружыну, як і цяпер кажуць, сям'ю («Лучынка» Літаратурна-навуковы месячнік беларускай моладзі, кн. II, 1915, стар. 11).
□в. Гаспода Чав.пав. (ЦДГА БССР, ф. 2191, воп. 5, адз. зах. 987).
Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)