дзе́йнічаць несов.

1. де́йствовать;

дз. самасто́йна — де́йствовать самостоя́тельно;

у го́радзе ~чала падпо́льная арганіза́цыя — в го́роде де́йствовала подпо́льная организа́ция;

2. (быть в исправности) де́йствовать, рабо́тать;

машы́на не ~чае — маши́на не де́йствует (не рабо́тает);

3. (владеть) де́йствовать;

спры́тна дз. вёсламі — ло́вко де́йствовать вёслами;

4. (оказывать влияние) де́йствовать, влия́ть;

вымо́ва на яго́ не ~чае — вы́говор на него́ не де́йствует (не влия́ет);

5. (чым на што) подверга́ть де́йствию (чего что);

дз. святло́м на раслі́ну — подверга́ть расте́ние де́йствию све́та;

◊ дз. на свой страх і ры́зыку — де́йствовать на свой страх и риск;

дз. на не́рвы — де́йствовать на не́рвы

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Буза́ 1 ’падонкі, мут, асадак; азаддзе’ (БРС, Нас., Касп., Яруш., Бяльк.), ’бруд, мут на вадзе’ (КЭС, лаг.), ’пустазелле сярод зярнят’ (Шат.). Укр. буза́ ’татарскі напітак з проса; бруд у нямытай авечай шэрсці; асадак у вадкасці’. Рус. буза́ ’напітак; мутная вадкасць; дрэнны суп; мутная вада ў рацэ; іл, гразь і г. д.’. Запазычанне з цюрк. моў (параўн. тат. buza ’напітак з проса і да т. п.’ < перс.; Локач, 31). Міклашыч, 25; Бернекер, 105; Фасмер, 1, 232; Дзмітрыеў, Тюрк. эл., 21; Шанскі, 1, Б, 214–215. Шмат значэнняў у выніку метафарызацыі. Параўн. буза́ 2.

Буза́ 2 ’рачны і азёрны іл; гразь; разведзеная гліна; твань з травой на дне вадаёма, гразкае балота’ (Яшкін), буза́, бузяна́е балота (полац., гл. Талстой, Геогр., 192), рус. (пск.) буза́. Перанос назвы ежы, напіткаў на геаграфічныя аб’екты. Параўн. буза́ ’астаткі вадкасці; напітак буза; адходы’. Падрабязней Талстой, Геогр., 192 (там і некаторыя семантычныя паралелі). Гл. таксама Макіенка, Зб. Ларыну, 102. Паводле Нік. Очерки, 103, адсюль паходзіць бузава́ць, ’пэцкаць, муціць, тускліць; мяць, псаваць адзенне’ (БРС, Бір. Дзярж., Бяльк., Касп., Шат.), буза́ніць. Але параўн. і бузава́ць ’біць’.

Буза́ 3 ’скандал’ (БРС). Рус. буза́ ’тс’, укр. буза́ (з рус.?). Не вельмі яснае слова. Па адной версіі, метафарызацыяй з буза́ ’напітак’ (так Трубачоў, Дополн., 1, 233; супраць Шанскі, 1, Б, 215). Шанскі, там жа, мяркуе, што буза́ ’скандал’ < польск. buza ’лаянка, вымова’ (падрабязней гл. пад бузава́ць ’біць’). Ад буза́ ’скандал’ утворана бузі́ць, рус. бузи́ть (гл. Трубачоў, Дополн., 1, 233; наўрад ці ёсць сувязь з англ. арго boose ’моцны напітак’, boosy ’п’яны’, аб гэтым Трубачоў, там жа).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

ме́ра, ‑ы, ж.

1. Адзінка вымярэння. Меры даўжыні. Мера часу.

2. Народная назва адзінкі ёмістасці для чаго‑н. сыпучага, якая раўнялася прыблізна пуду збожжа; пасудзіна, якой мералася што‑н. сыпучае. Мера мукі.

3. Тое, чым вымяраюць што‑н.; мерка, крытэрый. Вымяраць кожны свой крок высокай мерай ідэалаў камунізма — такое патрабаванне ленінскай навукі кіравання будаўніцтвам новага грамадства. «Звязда».

4. Велічыня, ступень. Аканом меў дачыненні да Сімонавых спраў у такой жа меры, як Сімон да спраў Дгебуадзе. Самуйлёнак. // перан. Вызначаны рубеж, граніца. Мера цярплівасці.

5. Дзеянне або сукупнасць дзеянняў, сродкаў для ажыццяўлення чаго‑н. Прыняць меры. Вышэйшая мера пакарання. □ Папярэджанне, вымова, штраф на некалькі працадзён былі частымі мерамі ўплыву на нядбайнікаў. Дуброўскі.

•••

Квадратныя меры — меры плошчы.

Кубічныя меры — меры аб’ёму.

Лінейныя меры — меры даўжыні.

Метрычная сістэма мер гл. сістэма.

Без меры — а) у вялікай колькасці, вельмі многа; б) у вялікай ступені, бязмерна.

Ведаць (знаць) меру гл. ведаць.

Канца-меры няма гл. няма.

Мера і вера — дакладна. — А колькі табе, Андрэй, [за малатарню] плаціць? — запытаўся Юзік у Пошты. — У мяне мера і вера: пуд у дзень давай. Крапіва.

Не ў меру — больш, чым трэба.

Ні ў якой меры — ніяк, ніякім чынам.

Па меншай меры — не менш чым. [Галчанаў:] — Цяпер я быў бы па меншай меры дырэктарам завода. Васілёнак.

Па меры сіл (магчымасцей) — адпаведна з сіламі, з магчымасцямі.

Перабраць меру гл. перабраць.

Поўнаю мераю (плаціць) — столькі ж, колькі было атрымана.

У адной меры — без змен.

У меру — дастаткова. [Цімафей Міронавіч] убачыў жанчыну пакору і звярнуўся да яе тонам у меру строгім, але такім, які даваў зразумець, што .. усё ідзе па-ранейшаму. Зарэцкі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

внуше́ние ср.

1. выкліка́нне, -ння ср.; усяле́нне, -ння ср., пасяле́нне, -ння ср., нада́нне, -ння ср.; навява́нне, -ння ср.; см. внуша́ть​ 1;

2. (наущение) намо́ва, -вы ж., намаўле́нне, -ння ср.; (уговор) угаво́р, -ру м.; (совет) пара́да, -ды ж.;

он де́йствует по внуше́нию прия́телей ён дзе́йнічае па намо́ве пры́яцеляў;

она́ не слу́шалась внуше́ний яна́ не слу́халася пара́д (угаво́раў);

3. (выговор) вымо́ва, -вы ж.; (напоминание) напамі́нак, -нку м.;

сде́лать стро́гое внуше́ние зрабі́ць стро́гую вымо́ву (стро́гі напамі́нак);

4. унушэ́нне, -ння ср.; (гипноз) гіпно́з, -зу м.;

ма́ссовое внуше́ние ма́савы гіпно́з;

лечи́ть внуше́нием лячы́ць унушэ́ннем (гіпно́зам);

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

mowa

mow|a

ж.

1. мова;

~a ojczysta — родная мова;

~a potoczna — гутарковая мова;

części ~y грам. часціны мовы;

~a zależna (niezależna) грам. ускосная (простая) мова;

2. маўленне, вымова;

narządy ~y анат. органы маўлення;

3. прамова;

wygłosić ~ę — сказаць прамову; выступіць;

~a pogrzebowa — надмагільнае слова;

o czym ~a? — пра што гаворка?;

o tym nie ma ~y — пра гэта няма гаворкі; пра гэта няма чаго гаварыць;

odjęło ~ę — мову адняло

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

uwaga

uwag|a

ж.

1. увага;

zwracać ~ę — звяртаць увагу;

uchodzić (umykać) uwadze — выпадаць з-пад увагі; праходзіць па-за ўвагай;

wziąć pod ~ę — прыняць (узяць) пад увагу;

z ~i na co — беручы пад увагу што; улічваючы што; з прычыны чаго;

~a! — увага! асцярожна!;

”~a! stopień!” — “асцярожна! прыступка!”;

”~a! wysokie napięcie!” — «асцярожна! высокае напружанне!»;

”~a! zły pies!” — “асцярожна! злы сабака!”;

2. заўвага;

3. заўвага; вымова;

zrobić ~ę — зрабіць заўвагу

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

Vórstellung

f -, -en

1) азнаямле́нне, прадстаўле́нне (каго-н.)

die ~ des Kandidáten — знаёмства з кандыда́там (перад выбарамі)

2) уяўле́нне (von D – аб чым-н.), разуме́нне (чаго-н.)

sich (D) éine ~ von etw. (D) máchen — атрыма́ць уяўле́нне аб чым-н.

j-m éine ~ von etw. (D) vermítteln — даць каму́-н. уяўле́нне аб чым-н.

3) тэатр. пака́з, спекта́кль, сеа́нс (кіно)

4) хада́йніцтва, зая́ва

5) пярэ́чанне; pl тс. вымо́ва, напамі́нак

~en erhében* — выстаўля́ць пярэ́чанні каму́-н.

j-m ~en máchen — рабі́ць вымо́ву [заўва́гу] каму́-н.

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

стро́гі, ‑ая, ‑ае.

1. Вельмі патрабавальны. Строгі настаўнік. □ А Парамон Пісанец разгублены стаяў і не ведаў, куды цяпер падацца. Ці ў рэдакцыю, дзе яго чакае строгі рэдактар і спаткае Хвёдка з пытаннем: «Ну што, прынёс нарасць?», ці дадому? Грамовіч. [Гарлахвацкі:] У вашай асобе спадзяюся бачыць суддзю строгага і справядлівага. Крапіва. // Які выражае патрабавальнасць; сур’ёзны да суровасці. — Партызаны?! — спалохана схапіўся .. [Жаўрыд] за сваю забруджаную сярмягу і тут жа, сустрэўшыся з .. строгім дапытлівым позіркам [Ліды], рвануў руку назад. Васілевіч. Часам успомніць Хіма гарадскую жанчыну са строгім сур’ёзным тварам. Каваль.

2. Вельмі сур’ёзны, суровы, які не дапускае паблажак. Строгі нагляд. Строгія звычаі. □ Забыліся .. [хлапчукі] і на абед і на строгі наказ — не адлучацца за межы лагера. Пальчэўскі. // Жорсткі (пра меры спагнання, уздзеяння). Строгая вымова. Прыняць строгія меры.

3. Які не дапускае ніякіх адхіленняў ад нормы, правіл. Строгая дыета. Строгая эканомія. Строгі ўлік. □ Адам вёў строгую канспірацыю і прывучыў да строгасці ў падпольных справах і Міколу. Якімовіч. Цяжка было салдатам захаваць строгую дысцыпліну ў такі ўрачысты момант. Лынькоў. // Дакладны, канкрэтны; прадуманы, устаноўлены. Строгая паслядоўнасць. □ Кожная хвіліна мела ў .. [Мінкіна] сваё строгае прызначэнне. Бядуля. Хлопчык прабіраўся следам, асцярожна, каб не зачапіць якую-небудзь кніжку, не парушыць строгі парадак на паліцах. Шыловіч.

4. Які не дапускае адхіленняў ад правіл паводзін, ад агульнапрынятых маральных норм. Ціхон Седрачук — вельмі строгіх правіл у жыцці чалавек. Ракітны. // Стрыманы ў абыходжанні з кім‑н., які ўмее сабою валодаць. Ніна была строгая з хлопцамі, не любіла знаёміцца так — абы-дзе, абы з кім. Арабей. Ты жанчына — і можаш ты многае. .. Будзь са мною і добрай, і строгаю, Ды ніколі халоднай, малю! Тармола. Ларыса стаяла строгая, з выразнай трывогай на твары. Асіпенка.

5. Правільны, які адпавядае патрабаванням пэўнай нормы, класічнага стылю. Збудаванні захоўвалі строгія лініі. □ Стыль [дэкарацый] быў ужо праз меру строгі — аддавала халадком класічнага бела-ружовага мармуру Атэны. Бядуля. Строгі будынак з вузкімі вокнамі стаяў у парку, прымыкаючы да пляцоўкі, абкружанай мурам. Караткевіч. // Без упрыгожанняў; з вытрыманасцю прамых ліній. Але тут да паравоза падыходзіць высокі чалавек у строгім чыгуначным гарнітуры. Васілёнак. І любіш ты, як ён, як я, Жанчыну ў строгім плацці. Яна — настаўніца твая. Твая другая маці. Агняцвет.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)