Кі́та

назоўнік, уласны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, нескланяльны

адз.
Н. Кі́та
Р. Кі́та
Д. Кі́та
В. Кі́та
Т. Кі́та
М. Кі́та

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)

◎ Кі́та ’вязанка, цюк’, ’сноп бобу, льну’, ’мажная тоўстая жанчына’ (Сл. паўн.-зах., Мат. АС, Нар. лекс., КЭС, лаг., Сцяшк.). Параўн. кіціца (гл.). Укр. кита ’гронка, мяцёлка, пучок, кутас’, рус. кита ’сцябло’, балг. китка ’букет, вязка’, серб.-харв. кита ’галінка, пучок, вязка’, китка ’жаночы галаўны ўбор’, славен. kita ’каса (валасоў), вязка, пучок’, польск. kita ’султан на шлеме, пучок, вязка’, чэш. kytice, kytka ’букет, вязка’, славац. kyta ’вязка’, kitka ’гронка’, в.-луж. kita ’гронка, пучок’. Прасл. kyta не мае верагоднага этымалагічнага тлумачэння. Зусім умоўны характар мае версія аб kyta < Z*kūp‑ іа (сюды ж чуб) (Бернекер, 1, 679). З прасл. kystь (гл. кісць) таксама нельга выводзіць kyta, бо kystь (kyt‑tь) вытворнае ад kyta. Існуе, аднак, іншая магчымасць тлумачэння, на якую звярнуў увагу Праабражэнскі (1, 310), параўнаўшы kyta з kyką: ст.-слав. кыка ’валасы на галаве’, балг. кика ’каса (валасоў)’ (параўн. славен. kita, kitica ў тым жа значэнні), серб.-харв. кика ’тс’, кичица ’чубок’, рус. кика ’жаночы галаўны ўбор’ (параўн. серб.-харв. китка ў тым жа значэнні), бел. кічка (гл.) ’гронка’. Параўн. укр. кита ў тым жа значэнні. Дублет kyta/kyką мы тлумачым змяшэннем k’ і /’ у праславянскай мове. Яно на карысць таму прасл. kyką разглядаецца як першаснае. Яно мае надзейную этымалогію ў адрозненне ад kyta (Мартынаў, Слав. акком., 65–66).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

кі́т

‘жывёліна’

назоўнік, агульны, адушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, 1 скланенне

адз. мн.
Н. кі́т кіты́
Р. кіта́ кіто́ў
Д. кіту́ кіта́м
В. кіта́ кіто́ў
Т. кіто́м кіта́мі
М. кіце́ кіта́х

Крыніцы: krapivabr2012, nazounik2008, sbm2012, tsblm1996.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)

каса́тка², -і, ДМ -тцы, мн. -і, -так, ж.

Буйная драпежная млекакормячая жывёліна сямейства дэльфінавых, падобная на кіта.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

Ки́то г. Кі́та нескл., м.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

кит зоол. кіт, род. кіта́ м.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

кіто́вы, ‑ая, ‑ае.

Які мае адносіны да кіта ​1. Кітовы промысел.

•••

Кітовы вус гл. вусы.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

загарпу́ніць, ‑ню, ‑ніш, ‑ніць; зак., каго.

Злавіць, здабыць гарпуном, узяць на гарпун. Загарпуніць кіта. Загарпуніць маржа.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

◎ Кі́ціцы ’кутасы, махры, катахі’ (ТС). Гл. кіціца, кіта.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

кітападо́бны, ‑ая, ‑ае.

1. Падобны на кіта ​1. Кітападобная жывёліна.

2. у знач. наз. кітападо́бныя, ‑ых. Атрад водных млекакормячых, да якога належаць кіты, кашалоты, дэльфіны і інш.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)