куцця́, ‑і, ж.
1. Урачыстая вячэра напярэдадні каляд, новага года, якая суправаджалася варажбою. Калядныя куцці, як вядома, дзве: адна посная, другая — скаромная, або багатая. Якімовіч. // Дзень, у які адбываецца гэта ўрачыстасць. Снег на куццю — грыбы на лета, Такая матчына прымета. Колас.
2. Каша з ячных або іншых круп як традыцыйная абрадавая яда ўсходнеславянскіх і інш. народаў. У печы з панцаку варыцца калядная куцця. На куццю, пад вечар, чакаюць гасцей. Васілевіч. Куцці святочнай задымілася гара. Лойка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Ражкі́ ’спарыння’ (Гарэц.; круп., Сл. ПЗБ; Выг.). Ад рог 1 (гл.). Метафарычны перанос па форме, параўн. аналагічныя назвы ў іншых мовах: рус. ржаны́е рожки́, славен. rženi rožiček, балг. мо́раво ро́гче.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ташната́ ’моташнасць’ (ЛА, 3), тышныта́ ’нуда, сумаванне’ (Бяльк.), ташно́та ’моташнасць’ (полац., навагр., чэрык., хоцім., рэч., ЛА, 3), ташно́ты ’тс’ (круп., добр., стол., ЛА, 3), тошно́та ’тс’ (Арх. Вяр.). Гл. тошна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Мы́згаць ’перабіраць страву, есці з неахвотай’ (круп., Жыв. сл.). Магчыма, роднаснае з рус. мызгать ’абы як мыць бялізну’, ’часта хадзіць туды-сюды’, ’слізгацца’, ’сноўдацца, бадзяцца’ < прасл. myzg‑ (Куркіна, Этимология–1972, 67).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Па́хат ’араты’ (круп., Сл. ПЗБ). Да паха́ць (гл.). Беларускае. Другаснае (не праславянскае) аддзеяслоўнае ўтварэнне з суфіксам ‑tъ, як у слове ⁺здзіт ’муляр, будаўнік’ (адсюль назва вёскі Здзітава ў Драгічынскім р‑не).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сарапо́ня ’вадкае незакіслае малако’ (полац., Нар. сл.), ’сыракваша’ (паст., в.-дзв., Сл. ПЗБ), сарапе́ня ’сыракваша’, ’ежа з круп і вады’ (Касп.), ’сыракваша’ (горац., Нар. словатв.), сарапу́та ’тс’ (Мат. Гом.). Гл. сырапеня.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Калцо́ ’кольца’ (Сержп. Прымхі), ’кружок’ (Сл. паўн.-зах.), ’прывязь у выглядзе абручыка, зробленая з вітак, гужбы ці іншага матэрыялу для звязкі бярвення ў плыты’ (круп., касп., З нар. сл.). Гл. кальцо, кольца.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Па́ска 1 ’Вялікдзень’, ’велікодная булка, святочны пірог’ (Мат. Гом., Сл. Брэс., Ян., ТС). Да па́сха (гл.).
Па́ска 2 ’пасьба’ (круп., Сл. ПЗБ). Да па́сці (гл.). Аб суфіксе гл. Сцяцко, Афікс. наз., 47.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
вы́хад, ‑у, М ‑дзе, м.
1. Дзеянне паводле дзеясл. выйсці (у 1, 2, 3 і 7 знач.).
2. Месца, праз якое выходзяць. Сонца блізка стаіць да захаду, і выхад на веранду ўвесь заліты чырвонымі водсветамі. Чорны. Нара мае два выхады: адзін наверх, а другі пад ваду. Маўр.
3. перан. Спосаб выйсця; з якога‑н. становішча. [Алешын:] — Адзіны выхад: ноччу прарвацца Любой цаною да сваіх. Бачыла.
4. Колькасць вырабленага прадукту. Выхад круп першым гатункам.
•••
Ведаць усе хады і выхады гл. ведаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Няве́га ’няветлівы чалавек’ (круп., Макар.). Зыходнай магла быць форма тыпу рус. невежа ’цёмны, неадукаваны чалавек’ (< *ne‑vedja, гл. ведаць), тады канец слова перароблены ў выніку экспрэсіўнай дэпалаталізацыі з мэтай «агрублення», параўн. Сярога і Сярожа.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)