сло́ва, ‑а,
1. Моўная адзінка, якая сваім гукавым саставам выражае паняцце аб прадмеце, працэсе, з’яве рэчаіснасці.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Verbum
анлайнавы слоўнікузня́ць, ‑німу, ‑німеш, ‑німе і уздыму, уздымеш, уздыме;
1. Узяць, падабраць што‑н. (з зямлі, падлогі і пад.).
2. Падняць, аддзяліць ад зямлі і пад., маючы столькі сілы, каб утрымаць (што‑н. цяжкае).
3. Падняць уверх, перамясціць у больш высокае становішча.
4. Перавесці ў вертыкальнае становішча, адкрываючы або закрываючы што‑н.
5. Прымусіць устаць, скрануцца з месца з якой‑н. мэтай.
6. Пачаць якое‑н. дзеянне (у спалучэнні з назоўнікамі, якія выражаюць дзеянне або вынік дзеяння).
7. Зрабіць больш высокім.
8. Павялічыць, павысіць.
9. Наладзіць, палепшыць (што‑н. заняпалае, запушчанае, разбуранае).
10. Узараць (папар, цаліну і пад.).
11.
12.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ісці́, іду, ідзеш, ідзе; ідзём, ідзяце, ідуць;
1. Перамяшчацца, перасоўвацца ў прасторы:
а) Рухацца, ступаючы нагамі, робячы крокі (пра чалавека і жывёлу); крочыць.
б) Ехаць, плысці, ляцець (пра сродкі перамяшчэння).
в) Быць у дарозе, будучы адасланым куды‑н. (пра пісьмы, пасылкі, кантэйнеры і інш.).
2.
3.
4.
5.
6. Набліжацца, з’яўляцца адкуль‑н.
7.
8.
9. Рассцілацца, пралягаць; мець пэўны кірунак, цягнуцца.
10. Дзейнічаць, працаваць (пра механізмы, машыны і пад.).
11. Капаць, цячы, ляцець (пра ападкі).
12. Мінаць, працякаць, праходзіць у часе.
13. Цягнуцца, працягвацца.
14. Мець месца, адбывацца, праходзіць.
15. Весці пачатак, паходзіць ад чаго‑н.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
глядзе́ць, ‑джу, ‑дзіш, ‑дзіць;
1. Накіроўваць позірк куды‑н., звычайна, каб убачыць, разгледзець каго‑, што‑н.
2.
3.
4.
5. Віднецца, паказвацца адкуль‑н.
6.
7.
8.
9.
10.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пры,
Спалучэнне з прыназоўнікам «пры» выражае:
Прасторавыя адносіны
1. Ужываецца для ўказання на непасрэдную блізкасць ад якога‑н. месца.
2. Ужываецца для ўказання на прадмет, установу ці арганізацыю, якія ўключаюць у свой склад што‑н. дапаможнае, падсобнае.
3. Ужываецца для ўказання на месца, установу і пад., дзе хто‑н. займае якое‑н. службовае становішча або дзе што‑н. адбываецца.
Часавыя адносіны
4. Ужываецца для ўказання на падзею ці з’яву, у момант якой адбываецца што‑н.
5. Ужываецца для ўказання на эпоху, перыяд, час, на працягу якіх што‑н. адбываецца, здзяйсняецца.
Аб’ектныя адносіны
6. Ужываецца для ўказання на прадмет, які знаходзіцца ў наяўнасці, які ёсць у каго‑н.
7.
8. Ужываецца для ўказання на асобу, у якой хто‑н. знаходзіцца, жыве.
Акалічнасныя адносіны
9. Ужываецца для ўказання на якую‑н. з’яву, акалічнасць, якія суправаджаюць што‑н.
10. Ужываецца для ўказання на асобу ці калектыў, у прысутнасці якіх што‑н. адбываецца.
11. Ужываецца для ўказання на стан, у якім хто‑, што‑н. знаходзіцца.
Прычынныя адносіны
12. Ужываецца для ўказання на прычыну, падставу чаго‑н.
13. Ужываецца для ўказання на наяўнасць якіх‑н. уласцівасцей, якасцей і пад., якія выклікаюць што‑н., з’яўляюцца прычынай чаго‑н. або падставай для чаго‑н.
Умоўныя адносіны
14. Ужываецца для ўказання на падзею, факт або абставіны, якія з’яўляюцца ўмовай для ажыццяўлення чаго‑н.
Уступальныя адносіны
15. Ужываецца для ўказання на прадмет або абставіны, нягледзячы на якія што‑н. існуе, адбываецца.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
той, таго́,
1. Паказвае на асобу ці прадмет, якія знаходзяцца не перад вачамі, не побач, а аддалены ў прасторы і часе, як падобныя ім;
2. Паказвае на прадмет ці асобу, што вылучаецца з ліку іншых.
3. Паказвае на які‑н. прадмет, асобу, пра якія гаварылася раней.
4.
5. Паказвае на вядомую ўжо асобу ці прадмет.
6. Іменна ён, не іншы, гэты ж самы (звычайна ў спалучэннях «той жа», «той самы», «той жа самы»).
7. Уваходзіць у састаў: а) складаных злучнікаў: «дзякуючы таму што», «з прычыны таго што», «да таго што», «да тых пор пакуль», «за тое што», «у той час як», «нягледзячы на тое што», «пасля таго калі» і інш.; б) словазлучэнняў, звычайна пабочнага характару, якія звязваюць розныя часткі выказвання: «апрача таго», «акрамя таго», «разам з тым», «між тым» і інш.
8. то́е,
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
чо́рны, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае колер сажы, вугалю, самы цёмны з усіх колераў;
2. Цёмны, больш цёмны, чым звычайна.
3.
4. Некваліфікаваны, які не патрабуе пэўных ведаў і навыкаў, звычайна фізічна цяжкі і брудны (пра чарнавую работу і пад.).
5. Не галоўны, не цэнтральны, не парадны, які выкарыстоўваецца для штодзённых патрэб (пра дзверы, ход, уваход і пад.).
6.
7.
8.
9.
10. Які ў дарэвалюцыйныя часы адносіўся да ніжэйшых слаёў грамадства, да простага народа.
11.
12. Паводле забабонных уяўленняў — чарадзейны, звязаны з нячыстай сілай.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
даць, дам, дасі́, дасць; дадзі́м, дасце́, даду́ць;
1. Уручыць, перадаць з рук у рукі.
2. Аддаць у карыстанне; забяспечыць чым‑н.
3. Надзяліць чым‑н.
4. Арганізаваць, наладзіць (баль, абед і г. д.).
5. Прынесці як рэзультат чаго‑н.
6. Выявіцца як вынік дзеяння, стану і пад. (пра з’яўленне чаго‑н. у чым‑н.).
7. Стварыць умовы для чаго‑н.; дазволіць зрабіць што‑н., адбыцца чаму‑н.
8. З многімі назоўнікамі ўтварае спалучэнні са значэннем таго ці іншага дзеяння ў залежнасці ад сэнсу назоўніка.
9.
10.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
уве́сь, усяго́,
1. Вызначае што‑н. як непадзельнае, узятае ў поўным аб’ёме; цэлы.
2.
3.
4.
5. З некаторымі назоўнікамі з прыназоўнікамі «з», «у» (ва), «на» утварае ўстойлівыя прыслоўныя словазлучэнні, якія паказваюць на паўнату, інтэнсіўнасць, сілу праяўлення якога‑н. дзеяння.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
біць, б’ю, б’еш, б’е; б’ём, б’яце;
1.
2.
3.
4.
5. Стукаць, удараць.
6.
7.
8. Быць у пастаянным рытмічным руху; пульсаваць (пра сэрца, кроў).
9. Страляць, абстрэльваць.
10.
11. Выцякаць імклівым струменем; вылівацца з сілай.
12.
13. У спартыўных гульнях — удараць па чым‑н., кідаць што‑н., імкнучыся папасці.
14.
15. Убіваць, заганяць, забіваць.
16. Раздзяляць на больш дробныя часткі.
17.
18. У гульні ў шахматы, шашкі — браць фігуру праціўніка.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)