шаўка... (гл. шоўка...).

Першая састаўная частка складаных слоў; ужываецца замест «шоўка...», калі націск у другой частцы падае на першы склад, напрыклад: шаўкавод, шаўкапрад, шаўкаткацкі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

шкла... (гл. шкло...).

Першая састаўная частка складаных слоў; ужываецца замест «шкло...», калі націск у другой частцы падае на першы склад, напрыклад: шклавар, шклаграфія, шкларэзны.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Лістапад 1 ’назва адзінаццатага месяца’ (ТСБМ, Бес., Гарэц., Нас., Бяльк., Яруш.), ’пара, калі ападае ліст з дрэў’ (Бяльк.), ’ападанне лісця восенню’ (ТСБМ). Укр. листопа́д ’тс’, рус. уладз., кур. листопад ’восень’, арханг. ’позняя восень’, наўг. ’верасень’; уладз., арханг., ярасл. ’кастрычнік’; том., вяц., перм., цвяр., кур. ’лістапад’; польск. listopad ’тс’, а ў XV ст. і ’кастрычнік’, в.-луж., чэш., славац. listopad ’лістапад’; славен. listopàd, серб.-харв. ли̏стопад ’лістапад’, ’ападанне лісця’, ’апалае лісце’, макед., балг. листопад ’час ападання лісця’, ст.-слав. листопадъ ’месяц кастрычнік’. Прасл. listo‑padъ ’ападанне лісця’ > ’час, калі ападае лісце’. Да ліст 1 і па́даць (гл.). Аналагічна ўтвораны і літ. lapkritỹs ’лістапад’, дыял. ’кастрычнік’, ням. Laubfall ’ападанне лісця’, ст.-грэч. φυλλοχόος ’месяц, калі падае лісце’ (Слаўскі, 4, 285–287; Кочерган, Мовознавство, 1967, 1, 59; Стабей, ZfslPh, 1971, 36 (1), 108).

Лістапа́д 2 ’туберкулёз’ (Касп.), смал. ’лаянкавае слова’. Параўн. листопа́дина, уладз. листопа́дица, алан. листопадка, смал. листопадница, смал., наўг., пск., паўн.-рус. листопадня (колотуха) ’ліхаманка’, ’гарачка’. У выніку семантычнага пераносу (агульная прыкмета — гарачка) з рус. гаворак у віц. листопад ’хвароба’ — таксама семантычны перанос з ’асенняя пара’ (калі часцей, чым летам, прастужваюцца). Параўн. яшчэ рус. дан. листопадный ’брыдкі, агідны’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

пра́вый​II

1. (не виноватый) невінава́ты;

суд призна́л его́ пра́вым суд прызна́ў яго́ невінава́тым;

2. (справедливый) справядлі́вы; (правильный) пра́вільны; (резонный) слу́шны;

на́ше де́ло пра́вое спра́ва на́ша справядлі́вая;

3. (говорящий, поступающий правильно) / ты прав, вы пра́вы твая́ пра́ўда (ты ма́еш ра́цыю), ва́ша пра́ўда (вы ма́еце ра́цыю);

она́ оказа́лась права́ в свои́х подозре́ниях пра́ўда была́ яе́, калі́ яна́ падазрава́ла (яна́ ме́ла ра́цыю, калі́ падазрава́ла);

вы соверше́нно пра́вы ва́ша пра́ўда (вы ма́еце ра́цыю).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Малацьба́, мыладзьба́, молоцьба́, маладжба́ ’выбіванне зерня з каласоў, струкоў; час, пара, калі малоцяць’ (ТСБМ, Нас., Бяльк., ТС, Ян.). Укр., рус. молотьба, польск. młoćba, чэш., славац. mlatba. Паўн.-слав. moltьba. Да малаціць, молат (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Моўрыць ’знаходзіцца ў стане панурасці, абыякавасці (напр., аб карове, калі яна не есць)’ (ТС). Балтызм. Параўн. літ. mauróti ’раўці’, ’румзаць’, ’плакаць’, maũrinti ’валачыся, плесціся па гразі’, maurióti ’блукаць, бадзяцца’, maũryti ’плесціся па гразі’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Тарка́н ’таракан’ (Нас., Жд. 1), тарка́нік, таркано́к ’малады таракан’ (Нас.). Гл. таракан; адсутнасць поўнагалосся тлумачыцца “падтрымліваючым уплывам” цюркскіх моў, калі прыняць сувязь са ст.-цюрк. таркан ’ганаровы тытул’, гл. Дабрадомаў, Бел. лекс., 43.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Трох-трох — калі нехта папраўляе ношку (вязку галля, закручанае дзіця), якая спаўзла (полац., Нар. лекс.), трёх‑трёх — пра трасенне (Юрч. СНЛ), пра язду трушком (мсцісл., Нар. лекс.). Гукаперайманні, апакопа асновы дзеяслова трохаць, гл.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

ноч, -ы, мн. но́чы, начэ́й, нача́м, нача́мі, нача́х, ж.

Частка сутак з вечара да раніцы.

Не спаць начамі.

Зорная н.

○

Палярная ноч — частка года за Палярным кругам, калі сонца не падымаецца над гарызонтам.

◊

Ноч у ноч — кожную ноч.

Рабінавая ноч — цёмная летняя ноч з громам, маланкай, праліўным дажджом або толькі з бесперапыннымі зарніцамі.

|| ласк. но́чка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж., но́чанька, -і, ДМ -ньцы, мн. -і, -нек, ж. і но́чачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж.

|| прым. начны́, -а́я, -о́е.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

дзяся́цера, дзесяцяры́х, дзесяцяры́м, дзесяцяры́мі, ліч. зб.

Дзесяць.

Ужыв.:

а) з назоўнікамі мужчынскага або агульнага роду, якія абазначаюць асобу.

Д. сыноў.

Д. сірот;

б) з асабовымі займеннікамі ў мн. л.

Нас было д.

Працаваць за дзесяцярых (перан.);

в) без назоўнікаў, калі абазначае асоб мужчынскага і жаночага полу.

Іх там працавала д.: шэсць мужчын і чатыры жанчыны;

г) з назоўнікамі, якія абазначаюць маладых істот.

Д. дзяцей.

Д. цялят;

д) з множналікавымі назоўнікамі.

Д. нажніц.

Д. саней.

Д. сутак;

е) з назоўнікамі, якія абазначаюць парныя прадметы.

Д. ботаў.

Д. рукавіц.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)