Мач ’драўляны сахор у выглядзе завостранай вузкай лапаткі з жалезным наканечнікам або без яго’ (Выг. дыс., ТС; мазыр., З нар. сл.; петрык., Шатал.; воран., Сцяшк. Сл.), укр. жытом., ровен. мач, меч ’жалезныя сахары’, ’граблі’, рус. (Сярэдняя Азія) амач ’начынне для капання’. Паводле Выгоннай (БЛ, 8, 56–57), лексема ўзыходзіць да прасл. metati, mesti ’накідваць’ у форме ітэратыва matati, што ўзыходзіць да і.-е. *mat‑ ’кідаць, разбіваць’, параўн. ст.-інд. matyá‑ ’барана’, лац. mateola ’малаток’, ст.-в.-ням. medela ’плуг’. Параўн. таксама матыка (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
кало́дка, -і, ДМ -дцы, мн. -і, -дак, ж.
1. Невялікая калода; тое, што і калода (у 1 знач.).
Парэзаць бярозу на калодкі.
2. Кусок дрэва, які служыць асновай у некаторых інструментах, прыборах.
К. рубанка.
3. Кусок дрэва, выструганы ў форме ступні, які выкарыстоўваецца пры пашыве абутку; капыл.
Выплятаць лапці на калодцы.
4. Сярэдняя частка кола, у якой умацоўваюцца спіцы.
Колы па калодкі ў гразі.
5. Планка для мацавання на грудзях ордэнаў, медалёў ці ордэнскіх стужак.
Ордэнская к.
|| памянш. кало́дачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж.
|| прым. кало́дачны, -ая, -ае (да 2 і 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Сяро́дак (серёдокъ) ’сярэдняя частка, сярэдзіна’, ’сродак’ (Нас.), ’сярэдзіна, нутро’ (ТСБМ, Бяльк., Байк. і Некр.), ’сэрцавіна морквы’ (Сцяшк.; барыс., Сл. ПЗБ), сярёдак ’вантробы’ (Растарг.), сырыдо́к, сырдо́к ’стрыжань, асяродак (у расліне, алоўку)’ (драг., З нар. сл.), сяро́давік ’тс’ (бярэз., Жд. 2), ’сярэдні маладзенькі лісток’ (барыс., Сл. ПЗБ), сяро́дка ’сярэдзіна’ (Нар. Гом., Сл. ПЗБ), ’зародак’ (мядз., Сл. ПЗБ), ’сярэдзіна гарбуза’ (Сцяшк.), сяро́дкі ’ўнутраныя органы’ (трак., шальч., Сл. ПЗБ), ’адходы пры часанні льну’ (Мат. Маг.). Да сярод (гл.). Сюды ж, відаць, сырда́к ’кош’ (Сл. Брэс.), г. зн. ’кош сярэдніх памераў’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ры́нак ’базар’ (ТСБМ; астрав., Сл. ПЗБ), руск. ры́нок, укр. ри́нок. Да ўсходніх славян трапіла праз пасрэдніцтва заходнеславянскіх моў, параўн. польск. rynek ’рынак’, ’рыначная плошча’, славац. rinok ’рынак’, ’рыначная плошча’, чэш. rynk ’кола’, ’гарадская плошча’, н.-луж. rynk ’рыначная плошча’ са с.-в.-ням. rinc ’кола’, ’плошча’, ням. Ring ’кола’ (> у паўдн.-усх. дыялектах ’плошча’ > ’рыначная плошча’). Параўн. таксама галанд. ring ’кола’, швед. ring ’кола’, ’пляцоўка’ (Фасмер, 5, 530; Брукнер, 472; Чарных, 2, 130; Булыка, Бел. лінгв., 64). Сюды ж і ры́нак у значэнні ’сярэдняя свабодная частка пакоя’ (капыл., Сл. ПЗБ).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ма́чта, ‑ы, ДМ ‑чце, ж.
1. Высокі слуп або высокае стальное збудаванне на суднах для мацавання парусоў, назірання, сігналізацыі і пад. Хоць бы дымок на гарызонце, ветразь. Хай бы саюзніцкага карабля Нам мачта паказалася здаля. Зарыцкі.
2. Вышынная канструкцыя для падвешвання электрычных правадоў, для мацавання антэн радыёстанцый, для сігналізацыі і пад. З правага боку ўзносілася ў неба вялікая пражэктарная мачта. Васілёнак. Каля лагера паднялася чатырнаццаціметровая мачта, а наверсе яе развяваўся чырвоны сцяг лагера «Дружны». Сергіевіч.
•••
Грот-мачта — сярэдняя, самая высокая мачта на судне.
[Ад гал. mast.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
су́тачны, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае адносіны да сутак. Сярэдняя сутачная тэмпература. // Роўны суткам. Сутачны тэрмін.
2. Які адбываецца за суткі. Многім атрадам і брыгадам трэба было зрабіць амаль сутачны марш, каб выйсці на зыходны рубеж. Дзенісевіч. // Разлічаны на суткі. Сутачны графік. Сутачны запас вады. // Які атрымліваецца за суткі. Сутачны надой. Сутачная здабыча вугалю. Сутачны заработак.
3. у знач. наз. су́тачныя, ‑ых. Сума, якая выплачваецца асобам, што знаходзяцца ў камандзіроўцы або накіраваны на працу ў другую мясцовасць, за кожны дзень камандзіроўкі або знаходжання ў дарозе.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ско́рость ху́ткасць, -ці ж., ско́расць, -ці ж.;
больша́я ско́рость вяліка́я ху́ткасць (ско́расць);
ма́лая ско́рость мала́я ху́ткасць (ско́расць);
возраста́ющая ско́рость узраста́ючая ху́ткасць (ско́расць);
равноме́рная ско́рость раўнаме́рная ху́ткасць (ско́расць);
сре́дняя ско́рость сярэ́дняя ху́ткасць (ско́расць);
коро́бка скоросте́й техн. каро́бка ско́расцей.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
шко́ла в разн. знач. шко́ла, -лы ж.;
вы́сшая шко́ла вышэ́йшая шко́ла;
шко́ла-интерна́т шко́ла-інтэрна́т;
сре́дняя шко́ла сярэ́дняя шко́ла;
нача́льная шко́ла пачатко́вая шко́ла;
се́льская шко́ла се́льская шко́ла;
романти́ческая шко́ла лит. раманты́чная шко́ла;
пройти́ хоро́шую шко́лу прайсці́ до́брую шко́лу.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
нуль, ‑я, м.
1. Лічбавы знак «О», які абазначае адсутнасць велічыні (дабаўлены справа ад лічбы ўдзесяцярае яе).
2. Умоўная велічыня, ад якой пачынаецца вылічэнне падобных ёй велічынь (тэмпературы, часу і пад.). Сярэдняя тэмпература года ніжэй нуля.
3. перан. Пра што‑н. вельмі малое, нікчэмнае. Коска для .. [Мікалая] нічога не значыла — нуль, не больш. Якімовіч.
4. перан. Разм. Пра чалавека, які не мае ніякага значэння.
•••
Абсалютны нуль — тэмпература −273,16°C, пры якой спыняецца хаатычны цеплавы рух малекул у целе; самая нізкая магчымая тэмпература.
Звесці да нуля гл. звесці.
Нуль увагі — ніякай увагі.
[Ад лац. nullus — ніякі.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
інстыту́т, ‑а, М ‑туце, м.
1. Навучальная ўстанова, якая дае вышэйшую адукацыю ў якой‑н. галіне. Медыцынскі інстытут. Педагагічны інстытут. Паступіць у інстытут. Займацца ў інстытуце.
2. Навукова-даследчая ўстанова. Інстытут кібернетыкі. Інстытут ядзернай фізікі. Інстытут мовазнаўства.
3. Сярэдняя навучальная ўстанова закрытага тыпу для жанчын у дарэвалюцыйнай Расіі. Інстытут шляхетных дзяўчат.
4. Сукупнасць прававых норм, якія рэгулююць грамадскія адносіны; пэўная форма грамадскае арганізацыі. А калі Калумб потым адкрыў гэту Амерыку, то ён не ведаў, што ён гэтым прабудзіў да новага жыцця інстытут рабства, які даўно знік у Еўропе, і паклаў пачатак гандлю неграмі. Энгельс.
[Ад лац. institutum — установа, устанаўленне.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)