паву́к, ‑а, м.
1. Членістаногая жывёліна, якая пляце павуціну. Ядавіты павук. Павук-крыжавік. □ Цікавым прадстаўніком жывёльнага свету, які насяляе хмызнякі нашых азёр, рэк і сажалак, з’яўляецца вадзяны павук. «Беларусь».
2. перан. Разм. Той, хто эксплуатуе каго‑н. У газетах, якія прынёс дзядзька Янук,.. [Санька] вычытаў, што буржуі і паны — павукі, крывасмокі. Якімовіч.
3. Абл. Род рыбалоўнай снасці. Я ніколі ў жыцці не бачыў, як ловяць рыбу павуком, але не распытваў. Гаўрылкін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
наливно́й
1. наліўны́;
наливно́е су́дно спец. наліўно́е су́дна;
наливна́я ме́льница (вадзяны́) млын;
наливно́е колесо́ наліўно́е ко́ла;
2. (созревший, сочный, налитой) наліўны́, сакаўны́, сакаві́ты;
наливно́е я́блоко наліўны́ (сакаўны́, сакаві́ты) я́блык.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
оре́х арэ́х, -ха м.;
оре́х с двойны́м ядро́м спары́ш;
оре́х гре́цкий арэ́х грэ́цкі (вало́скі);
оре́х водяно́й арэ́х вадзяны́;
оре́х калёный арэ́х пра́жаны;
◊
отде́лать (разде́лать) под оре́х вы́рабіць пад арэ́х;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
гадзі́ннік, ‑а, м.
Прылада, пры дапамозе якой вызначаецца час у межах сутак. Насценны гадзіннік. Выраб гадзіннікаў.
•••
Вадзяны гадзіннік — гадзіннік у выглядзе мернага сасуда, з якога за нейкі час выцякае пэўны аб’ём вады.
Пясочны гадзіннік — гадзіннік у выглядзе дзвюх мерных шклянак, злучаных тонкай гарлавінай, праз якую перасыпаецца пясок на працягу пэўнага часу (скарыстоўваецца ў медыцыне пры вызначэнні невялікіх адзінак часу).
Сонечны гадзіннік — гадзіннік, які складаецца з цыферблата і вертыкальнага стрыжня, што кідае на цыферблат цень, паказваючы час.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Вярця́чка 1 ’вадзяная казяўка, Gerinus natator’ (ветк., Мат. Гом.), укр., рус. вертя́чка ’вадзяны жук з сям. Gyrinidae’. Утворана ад вярцець і суф. ‑ʼачк‑а (< ‑ʼakjьk‑a). Аналагічна, паводле ўласцівасці, утвараецца найменне казяўкі ў чэш. vírník ці славац. krútňavec ’тс’.
Вярця́чка 2 ’глісная хвароба, матыліца, цэнуроз жывёл’ (КТС), укр., рус. вертячка ’тс’. Да вярцець (гл.); суф. ‑ачк‑а абазначае працэс дзеяння.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ры́на ’вадасцёкавая канава’ (шчуч., брасл., Сл. ПЗБ; Сцяшк.), ’вадасцёкавая труба’ (шальч., Сл. ПЗБ; Цых.), ’жолаб, па якім вада цячэ на кола ў млыне’ (Бяльк.), ’жолаб, вадзяны мяшок на мельніцы’ (Нас.), ры́нва ’рына’ (жытк., Нар. сл.), рус. дыял. ры́нва ’вадасток’, ’канава’, укр. ри́нва ’тс’. З польск. rynna ’жолаб’, rynwa ’жолаб’ (XVI ст.), якое з ням. Rinne ’жолаб’, ’канава’ (< ням. rennen ’бегчы’) (Брукнер, 472; Фасмер, 3, 529).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
арэ́х м., в разн. знач. оре́х;
○ земляны́ а. — земляно́й оре́х;
вадзяны́ а. — водяно́й оре́х; рогу́льник;
◊ вы́рабіць пад а. — отде́лать (разде́лать) под оре́х;
зарабі́ць на ~хі — зарабо́тать на оре́хи;
дастало́ся на ~хі — (каму) доста́лось на оре́хи (кому)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Рык 1 ’роў жывёлы’ (ТСБМ), ст.-бел. рыкание, рыканье (Скар.), руск. рык, польск. ryk, славац. ryk, чэш. ryk, славен. rik, серб.-харв. рик, ри̏ка ’рык’, ’рокат’, ’шум’, балг. рик. Прасл. *rykъ адвербальнае ўтварэнне ад *rykati (> бел. ры́каць) (БЕР, 6, 255).
Рык 2 ’тоўсты брус’ (ваўк., Сл. ПЗБ). Няясна.
Рык 3 ’вадзяны вол’ (добр.). Утворана безафіксальным спосабам ад ры́каць (гл.), як бай ад ба́яць, чос ад часа́ць (Сцяцко, Афікс. наз., 262–263).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Плаву́шка 1 ’казялец вадзяны, Ranunculus aquatilis L.’ (дзятл., Сцмшк. МГ; Кіс.), ’раска, Lemna minor L.’ (кобр., саліг., ЛА, 1), плаву́чкси паплаву́шка, паплаву́ха, пуплавепь ’тс’ (Расл. св.). Да плаву́ха, якое з плаваць (гл.): гэтыя расліны рассцілаюцца (“плаваюць”) па вадзе ці ў вадзе (карані), як у рус. калуж. плаву́шник ’вадаперыца, Hottonia palustris L.’.
◎ Плаву́шка 2 насеннік дзеразы’ (шчуч., Сл. ПЗБ). Да плыць, плысці (гл.). Матывацыя: пылок дзеразы -’выплывае” (- ’высыпаецца, выпаўзае’) з насенніка. Параўн. драг. просо плывэ, выплыла ’высыпаецца, высыпалася з мяцёлкі’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Бац 1 ’пацук’ (Касп., Сцяшк. МГ, Янк. Мат., Інстр. II). Параўн. і бацу́к ’вадзяны пацук’ (Лысенка, ССП). Усё гэта формы з азванчэннем да пацук, пац ’тс’ (гл.).
Бац 2 ’малое дзіця, вельмі рухавае’ (Янк. Мат.). Гэта пераноснае ўжыванне слова бац ’пацук’. Магчыма, далей сюды адносяцца таксама (спачатку як пераносныя назвы) бацю́к, бацю́та хлопчык’ (Касп.), бацю́та ’перарослы гарэза’ (Нас.). Але не выключаецца, што апошнія словы — утварэнне ад ба́ця, ба́цька. Параўн. бацю́та, бацю́ля ’сын, які падобны да бацькі тварам ці ўчынкамі’ (Яўс.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)