аж

1. частица усил. да́же; аж;

ён аж прысе́ў ад стра́ху — он да́же (аж) присе́л от стра́ха;

2. разг. частица (неожиданно) как вдруг, и вдруг;

аж як закрычы́ць — как вдруг закричи́т; и вдруг как закричи́т;

3. частица с предлогами да, за и т.п. с местным и временным значением; вплоть до; переводится также сочетанием соответствующего предлога со словами са́мый, са́мого и т.д.;

аж да ра́ніцы — вплоть до утра́, до са́мого утра́;

аж за ле́сам — за са́мым ле́сом;

4. разг. союз противит. одна́ко же; вме́сте с тем;

не ве́рылі, аж усё пра́ўда, што лю́дзі каза́лі — не ве́рили, одна́ко же (вме́сте с тем) всё пра́вда, о чём лю́ди говори́ли;

5. союз следствия так что да́же; (при наличии в главном предложении указ. мест. или нареч. — ещё) что да́же;

перапало́хаўся, аж ру́кі і но́гі задрыжа́лі — перепуга́лся, так что да́же ру́ки и но́ги задрожа́ли;

така́я спяко́та, аж трава́ гары́ць — така́я жара́, что да́же трава́ гори́т

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

той, ж. та́я, ср. то́е, мн. ты́я мест. указ., м. тот;

т. лес — тот лес;

з таго́ ча́су — с того́ вре́мени;

у т. дзень — в тот день;

на тым баку́ ву́ліцы — на той стороне́ у́лицы;

т. са́мы цягні́к — тот са́мый по́езд;

таго́ ж дня — в тот же день;

◊ між тым як — ме́жду тем как;

між тым — ме́жду тем;

ра́зам з тым — вме́сте с тем;

пе́рад тым — пе́ред тем;

як на то́е — вводн. сл. как наро́чно;

пасля́ таго́ — по́сле того́;

тым больш — тем бо́лее, тем па́че;

больш за то́е — бо́лее того́;

тым лепш — тем лу́чше;

тым ча́сам — тем вре́менем;

да таго́ ча́су — до того́ вре́мени;

і без таго́ — и без того́;

не без таго́ — не без того́;

да таго́, што... — до того́, что...;

тым не менш — тем не ме́нее;

спра́ва ў тым... — де́ло в том...;

т. ці і́ншы — тот или ино́й;

як т. каза́ў — как говори́тся;

па т. раз — по тот раз;

няма́ таго́, каб... — нет того́, что́бы...;

і да таго́ падо́бнае — и тому́ подо́бное;

у тым вось і шту́ка — в том-то и шту́ка;

адпра́віць (адпра́віцца) на той свет — отпра́вить (отпра́виться) на тот свет, отпра́вить (отпра́виться) к пра́отцам;

ні з таго́ ні з сяго́ — за здоро́во живёшь; ни с того́ ни с сего́;

не быва́ць таму́ — не быва́ть тому́;

то́лькі тае́ бяды́! — что за беда́!, бо́льше бы беды́ не́ было!;

не на таго́ нарва́ўся — не на того́ напа́л;

т., ды не т. — погов. тот, да не тот

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

, прыназ. з Р.

Спалучэнне з прыназоўнікам «ад» выражае:

Прасторавыя адносіны

1. Ужываецца пры абазначэнні месца, прадмета, ад якіх пачынаецца рух, перамяшчэнне каго‑, чаго‑н.; прыназоўнік «ад» у такім знач. процілеглы прыназоўнікам «да» і «к». Зірнуў.. спадылба Міколка, моўчкі адышоў ад бацькі. Лынькоў. Калі гаварыць праўду, то хлопцам не вельмі хацелася адыходзіць ад агню. Кулакоўскі. // Ужываецца пры абазначэнні месца, пункта, ад якога ў пэўным напрамку пашыраецца, разыходзіцца, пачынаецца што‑н. Мястэчка малое: ад незабрукаванай плошчы разыходзіцца шэсць вуліц. Брыль. // У злучэнні з прыназоўнікам «да» (ад — да і да — ад) і другім назоўнікам акрэслівае прастору, у межах якой адбываецца дзеянне, перамяшчэнне і г. д. [Сенька:] — Пад самым Барысавам знялі з экспрэса маю Фаню — ездзілі мы тады ад Мінска да Уладзівастока. Лынькоў. // У спалучэнні з прыназоўнікам «да» (ад — да) і другім назоўнікам ужываецца пры абазначэнні чарговасці, паслядоўнасці дзеяння. Па гэтых сцежках можна было ісці па адным чалавеку ад купіны да купіны, месцамі прабіраючыся па бярвенцах-кладках. Колас.

2. Ужываецца пры абазначэнні месца, якое з’яўляецца зыходным пунктам пры вызначэнні месцазнаходжання чаго‑н. Скіп’ёўскае Нераброддзе стаіць за сем кіламетраў ад вялікага мястэчка Якубавічы. Чорны. // У злучэнні з прыназоўнікам «да» (ад — да і да — ад) і другім назоўнікам ужываецца пры абазначэнні адлегласці паміж чым‑н., працягласці граніц чаго‑н. Да Ганусаў ад Глухога вострава было кіламетраў пяць на ўсход — у бок пазіцыі Чырвонай Арміі. Колас.

3. Ужываецца ў значэнні прыназоўнікаў «каля», «збоку», «непадалёку», пры абазначэнні прадмета, на мяжы з якім адбываецца дзеянне. Касіў ад ракі. Легчы ад сцяны.

Часавыя адносіны

4. У спалучэнні з назоўнікам, які мае часавае значэнне, паказвае на момант, з якога пачынаецца якое‑н. дзеянне, стан і пад. Ад калыскі ў нас Пра Радзіму — найлепшыя думы. Панчанка. Вісарыён Коркія жыў у Тбілісі ад самай вясны. Самуйлёнак. // У спалучэнні з прыназоўнікам «да» (ад — да і да — ад) і другім назоўнікам ужываецца пры абазначэнні адрэзка часу, у межах якога адбываецца дзеянне, захоўваецца стан і пад. Ад вясны вясёлай, ранняй Да восені позняй Пяе поле трактарамі Весела, пагрозы. Купала. — Будзь здарова! — кажу школе, Сам — на луг, у лес, у поле. Там я з пугай-дратаванкай Аж да вечара ад ранку, Покуль мой атрад рагаты Не захоча зноў дахаты. Крапіва.

5. Пры паўтарэнні назоўніка з часавым значэннем утварае прыслоўныя спалучэнні, якія ўказваюць на характар працякання дзеяння — перыядычнасць, паслядоўнасць, нарастанне інтэнсіўнасці яго і пад. Год ад году. □ Пад самым вільчыкам час ад часу пераклікаюцца сонныя ластаўкі. Навуменка.

6. Ужываецца пры абазначэнні прыкметы прадмета паводле часу яго ўзнікнення. Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 13 чэрвеня 1977 года.

Аб’ектныя адносіны

7. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, асобы, з’явы, ад якіх выходзіць што‑н. Ад мазаля тая радасць ідзе, ад работы. Лынькоў. Ад сонца Даніку не цёпла — цёпла ад бацькавага салдацкага башлыка, ад вялікага, з чужых плячэй, паўкажушка, ад хады па глыбокай сцежцы. Брыль. // Ужываецца пры абазначэнні асобы, пад уздзеянне якой падпадае другая асоба ці прадмет. Мне часта панавала ад сястры, але, улучыўшы хвілінку, я забываўся пра кару і зноў уцякаў. Скрыган.

8. Ужываецца пры назве прадмета, ад якога аддзяляецца што‑н. Ад сасны адламалася вялікая галіна і павісла над галовамі. Шамякін. Ад родных ніў, ад роднай хаты У панскі двор дзеля красы Яны, бяздольныя, узяты Ткаць залатыя паясы. Багдановіч. / у перан. ужыв. Ад неба адарваўся і зямлі не дастаў. Прыказка. / у безас. ужыв. У Міці адлягло ад сэрца. Навуменка. // Ужываецца пры ўказанні на цэлае, ад якога засталася толькі частка. Ад залатой рукі першай у вёсцы жняі і праллі засталася толькі кукса. Брыль.

9. Ужываецца пры назвах прадметаў, з’яў і пад., ад якіх пазбаўляюцца, якія ліквідуюцца дзеяннем, выражаным кіруючым словам. Ачысціцца ад пылу. □ Навокал было пуста і ціха. Нават птушкі і тыя некуды пахаваліся ад спякоты. Шамякін.

10. Ужываецца пры абазначэнні з’явы, стану, супраць і для папярэджання якіх выкарыстоўваецца што‑н. [Міхась:] — Мама шмат якія расліны ведае. Яна нават збірае іх. Тая, кажа, ад горла, а тая ад жывата. Чарнышэвіч. Ад старасці ды ад смерці няма лекаў на Свеце. Прыказка.

11. Ужываецца пры абазначэнні грамадскага асяроддзя, арганізацыі, ад імя якіх дзейнічае, выступае хто‑н. Гаварылі выбарныя ад сялян. Вынесці падзяку ад усяго калектыву.

12. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, асобы, з’явы, з якімі супастаўляюцца другія, падобныя да іх. Аповесць адрозніваецца ад апавядання больш шырокім ахопам жыццёвых з’яў.

Адносіны параўнання

13. Абл. Ужываецца ў значэнні прыназоўніка «за» (звычайна пры вышэйшай і найвышэйшай ступені) пры ўказанні на прадмет, з якім у нейкіх адносінах параўноўваецца другі прадмет. Пакінем спадчыну мы для патомкаў Інакшую ад той, Што ўзялі мы ад продкаў на абломках Гісторыі сваёй. Купала.

Азначальныя адносіны

14. Ужываецца пры вызначэнні цэлага, асобнай часткай якога з’яўляецца прадмет, названы кіруючым назоўнікам. Ключы ад кватэры. Струны ад гітары. □ Матка ўставала, ставіла самавар, раздзьмухваючы яго старой халяўкай ад ботаў. Лынькоў. // Ужываецца пры абазначэнні прычыннай залежнасці чаго‑н. Цень ад бярозы. След ад калёс.

15. У спалучэнні з лічэбнікам і прыназоўнікам «да» і другім лічэбнікам ужываецца пры вызначэнні велічыні, узросту, вагі, якія абмяжоўваюць што‑н. У сад прымаюцца дзеці ад трох да сямі год. // У спалучэнні з прыназоўнікам «да» (ад — да) і другім назоўнікам або прыметнікам ужываецца пры абазначэнні поўнага ахопу ўсіх прадметаў, уласцівасцей і пад., пачынаючы ад дадзенага і канчаючы яшчэ якім‑н. На полі былі ўсе — ад старога да малога.

Адносіны прыналежнасці

16. Ужываецца пры вызначэнні сферы дзейнасці асобы, названай кіруючым назоўнікам. [Пан Мацкевіч-Цат:] Цясней нам сысціся даўно пара: Вы [кат] — ад пятлі, а я — ад пяра, А працуем над супольнай справай, Карыстаемся роўнаю славай. Крапіва. // Пры вызначэнні грамадскага асяроддзя, арганізацыі, установы, прадстаўніком якіх з’яўляецца названая асоба. Прадстаўнік ад райкома партыі.

Прычынныя адносіны

17. У спалучэнні з назоўнікамі, якія вырашаюць пачуцці, перажыванні, фізічныя адчуванні, ужываецца пры абазначэнні прычыны якога‑н. дзеяння або стану. Чырванець ад сораму. □ У Лёні аж голас задрыжаў ад хвалявання. Кулакоўскі.

18. Ужываецца пры выражэнні падставы, матывіроўкі дзеяння або стану, названага кіруючым словам. У Хомчыка ад усмешкі прыгнуўся яго крыху дзюбаты нос. Пестрак. Радзіўся новы рупны дзень Ад рос, ад сонца яркі. Панчанка.

Адносіны спосабу дзеяння

19. Ва ўстойлівых прыслоўных спалучэннях ужываецца пры абазначэнні спосабу працякання дзеяння. Пісаць ад рукі. Плаціць ад соткі. □ Міхаіл Андронавіч раззлаваўся. — Ведаю, ведаю... Ведаеш, дык дай параду, пагавары ад душы. Шамякін.

20. Ва ўстойлівых прыслоўных спалучэннях ужываецца пры абазначэнні ўзаемадзеяння асоб або прадметаў. Хаваліся адзін ад аднаго. □ [Пятрусь і Рыгор] зрабілі па некалькі крокаў адзін ад другога. Гартны.

21. Ва ўстойлівых прыслоўных спалучэннях ужываецца пры абазначэнні прадмета, з якім проціпастаўляецца другі прадмет. Адрозніваецца, як неба ад зямлі.

•••

Ад сілы гл. сіла.

Ад цёмнага да цёмнага гл. цёмны.

Ад (чыстага, шчырага, усяго) сэрца гл. сэрца.

Ад душы гл. душа.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

што I, род. чаго́, дат. чаму́, вин. што, твор., предл. чым мест.

1. вопр. и относ. (вопрос о предмете, явлении) что;

ш. гэ́та? — что э́то?;

ш. зда́рылася? — что случи́лось?;

зна́ю, ш. рабі́ць — зна́ю, что де́лать;

2. вопр., в знач. сказ. что;

як на́ша вёска, ш. сусе́дзі? — как на́ша дере́вня, что сосе́ди?;

3. вопр., в знач. нареч. что; почему́, заче́м;

ш. ты крычы́ш? — что (почему́, заче́м) ты кричи́шь?;

ш. ты засмуці́ўся? — что (почему́) ты загрусти́л?;

4. вопр. (как много) что, ско́лько;

ш. во́зьмеш за рабо́ту? — что (ско́лько) возьмёшь за рабо́ту?;

5. неопр., разг. что;

ты б з’еў чаго́ — ты бы пое́л чего́;

6. указ. (в сочетании с частицей «вот»: вот что) что;

вось ш. я табе́ скажу́ — вот что я тебе́ скажу́;

7. относ. (какой именно) кото́рый, что;

дуб, ш. рос на ўзле́ссі — дуб, кото́рый (что) рос на опу́шке;

хво́і, ш. стая́лі на ўзго́рках — со́сны, кото́рые (что) стоя́ли на холма́х;

◊ ш. во́зьмеш — (з каго) взя́тки гла́дки;

ні на ш. не гле́дзячы — ни на что не гля́дя;

адно́ ш. — разг. то́лько что;

ні за ш.: — а) ни в жизнь; ни за что; б) ни в каку́ю;

чаго́ до́брага, чаго́ не быва́е — не ро́вен час;

вярну́цца ні з чым — верну́ться ни с чем;

заста́цца ні з чым — оста́ться ни с чем;

няма́ аб чым (пра што) гавары́ць — не о чем говори́ть;

хоць ты ш. — хоть ты что;

быць ні пры чым — быть ни при чём;

чорт ве́дае ш. — чёрт зна́ет что;

чаго́ б гэ́та ні каштава́ла — во что бы то ни ста́ло;

ні за ш. на све́це — ни за что на све́те;

калі́ ш. яко́е — в слу́чае чего́;

з вы́падку чаго́ — по слу́чаю;

на чым свет стаі́ць — на чём свет стои́т;

у чым ма́ці нарадзі́ла — шутл. в чём мать родила́;

ш. называ́ецца — что называ́ется;

ш. за напа́сць! — что за напа́сть!;

ш. за дзі́ва! — что за не́видаль!;

ад няма́ чаго́ рабі́ць — от не́чего де́лать;

ш. і каза́ць! — не́чего сказа́ть!;

ці ш. — что ли;

чаго́ мая́ нага́ хо́ча — чего́ моя́ нога́ хо́чет;

дарма́ ш. — да́ром что; нужды́ нет;

ш. да чаго́ — что к чему́;

на́ табе́, бо́жа, ш. мне (нам) няго́жа — погов. на́ тебе́, бо́же, что мне (нам) него́же

што II союз, в разн. знач. что; (в знач. сравнит. союза — ещё) как;

шкада́, ш. ты спазні́ўся — жаль, что ты опозда́л;

ш. ні дзень — что ни день;

ш. прайшо́ў дождж, ш. яго́ не было́ — что прошёл дождь, что его́ не́ было;

глухі́, ш. пень — глухо́й, как пень

што III частица

1. употребляется в начале вопр. и восклицательных предложений (при выражении удивления, суждения и т.п.) что;

ш. вы ка́жаце? — что вы говори́те?;

а ш., калі́ мы ў нядзе́лю по́йдзем у пахо́д? — а что, е́сли мы в воскресе́нье пойдём в похо́д?;

2. вопр. что;

ш., не атрыма́лася? — что, не получи́лось?

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)