*Пру́чацца, пру́чатысь ’намагацца, сіліцца’ (Клім.), пру́чатіся ’тс’ (брэсц., Нар. лекс.), пру́чаті ’падымаць што-небудзь цяжкае’ (беласт., Сл. ПЗБ). Укр. пруча́тися ’ўпірацца, натурыцца, супраціўляцца’, пручну́тися ’ірвануцца, кінуцца’, чэш. дыял. vypručiť (‑čať, ‑čovať) ’прагінацца, каробіцца (аб сценах дому, дошчачках бочкі)’, ’ганарыцца’, (vy)prúčat sa ’ганарліва прагінацца назад’, славац. pručiť ’выгінаць, згінаць’. Прасл. *pručiti ’надзімацца, выгінацца, намагацца’, ’працівіцца’ < прасл. *pruk‑ працягвае і.-е. аснову *(s)preuk‑ (Варбат, Этимология–1975, 31). Борысь (Зб. Русэку, 41–44) далучае сюды харв. чакаўск. пру̏čit ’марнатравіць, раскідваць (грошы)’ і выводзіць першаснае значэнне прасл. *pručiti ’прымушаць рассыпацца, разлятацца, растрэсквацца’, суадноснага з ітэратывам *pručati.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Скарбо́нка ‘скрыначка для збору царкоўнай міласціны’, ‘скрыначка, бляшанка з вузкай шчылінай для збірання, назапашвання грошай’ (Нас., ТСБМ, Гарэц., Др.-Падб., Байк. і Некр., Бяльк.), скорбо́нка ‘тс’ (ТС), скарбёнка ‘тс’ (Шат., Касп., Барад.). Запазычанне з польск. skarbona, skarbonka ‘тс’; гл. Кюнэ, Poln., 96. У аснове польскага слова ляжыць ст.-польск. karbona ‘царкоўная конаўка’, запазычанае ў ст.-бел. карбона ‘тс’ (Булыка, Лекс. запазыч., 178), якое потым было скантамінавана з скарб (гл.). Karbona праз с.-лац. corbona, па адной версіі, было запазычана з грэч. καρβονας ‘божыя грошы’ (Міклашыч, 288) або з гебр. korbān ‘ахвярны дар’ (Борысь, 550).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ля́снуць сов.
1. (железом и т.п.) ля́згнуть;
2. хло́пнуть; (кнутом — ещё) щёлкнуть;
3. (зубами) щёлкнуть, ля́згнуть;
4. разг. (ударить) хлестну́ть;
5. перен., разг. (пропасть зря) у́хнуть;
ля́снулі мае́ гро́шы — у́хнули мои́ де́нежки
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
заве́сціся, -вяду́ся, -вядзе́шся, -вядзе́цца; -вядзёмся, -ведзяце́ся, -вяду́цца; -вядзі́ся; зак.
1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пачаць вадзіцца, зрабіцца наяўным.
Завялося знаёмства.
Грошы завяліся.
2. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Узнікнуць, распладзіцца.
У садзе завяліся шкоднікі.
3. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Пачаць дзейнічаць, будучы заведзеным (гл. завесці ў 7 знач.).
Гадзіннік завёўся.
Матор не завёўся.
4. Пачаць спрэчку, бойку і пад. з кім-н. (разм.).
З. сварыцца з кім-н. Ужо завёўся на паўдня (перан.: гаварыць надта доўга і бесперастанку).
|| незак. заво́дзіцца, -во́джуся, -во́дзішся, -во́дзіцца.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
адасла́ць, адашлю́, адашле́ш, адашле́; адашлём, адашляце́, адашлю́ць; адашлі́; -сла́ны; зак.
1. што. Паслаць, адправіць што-н. каму-н.
А. грошы сыну.
2. каго. Адправіць, накіраваць каго-н. куды-н. з якой-н. мэтай па якой-н. прычыне.
А. дзяцей у вёску.
3. каго (што). Прапанаваць звярнуцца куды-н., дзе можна знайсці даведку; зрабіць спасылку на каго-, што-н.
А. чытача да першакрыніцы.
4. што. Адправіць назад пасланае, вярнуць.
А. назад бандэроль.
|| незак. адсыла́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. адсыла́нне, -я, н. і адсы́лка, -і,
ДМ -лцы, ж.
|| прым. адсы́лачны, -ая, -ае (да 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
абаро́т, -у, М -ро́це, мн. -ы, -аў, м.
1. Поўны круг вярчэння.
Кола робіць дзесяць абаротаў у секунду.
2. Асобная частка, стадыя якой-н. дзейнасці, развіцця чаго-н. (спец.).
А. палявых культур.
3. Сукупнасць работ, аперацый, якія складаюць поўны цыкл у выкарыстанні чаго-н. (спец.).
А. вагонаў.
4. Абарачэнне грашовых сродкаў і тавараў для ўзнаўлення, атрымання прыбытку.
А. капіталу.
Пусціць грошы ў а.
Гадавы а.
◊
Узяць у абарот каго (разм.) — аказваць (аказаць) рашучае ўздзеянне на каго-н., прымушаць (прымусіць) весці сябе як належыць.
|| прым. абаро́тны, -ая, -ае (да 3 і 4 знач.).
Абаротныя сродкі.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
упе́рад.
1. прысл. У напрамку перад сабой, у напрамку паступальнага руху.
Зрабіць два крокі ў.
У., да новых перамог!
Рухаць навуку ў. (перан.). Крок у. (перан.: поспех у чым-н.).
2. прысл. Спярша, раней, раней за каго-, што-н.; некалі, даўней.
У. падумай, а потым гавары.
Ён управіўся з заданнем у. за мяне.
Тут у. было зусім па-іншаму.
3. прысл. У лік будучага, авансам.
Узяць грошы за месяц у.
4. прыназ. з Р. Раней за каго-н.
Не лезь у. бацькі ў пекла (прымаўка пра непатрэбную паспешлівасць).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
раскіда́ць, -аю, -аеш, -ае; -аны; зак.
1. што. Кі́даючы, размясціць у розных месцах па паверхні або пакласці ў беспарадку.
Р. сена.
2. перан., каго-што. Прымусіць разысціся, раз’ехацца ў розных напрамках; размясціць у розных месцах.
Жыццё раскідала сяброў па свеце.
3. што. Разбурыць, разваліць.
Р. старую хату.
4. што. Дарэмна патраціць.
Куды грошы раскідаў — не ведаю.
5. што. Праараць уроскідку.
Р. дзве паласы.
|| незак. раскіда́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е і раскі́дваць, -аю, -аеш, -ае.
|| наз. раскіда́нне, -я, н., раскі́дванне, -я, н. і ро́скід, -у, М -дзе, м. (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
пра́жыць, ‑жу, ‑жыш, ‑жыць; незак.
1. што. Апрацоўваць моцным жарам перад спажываннем (зерне, арэхі, насенне).
2. каго-што і без дап. Моцна пячы (пра сонца, полымя і пад.). Ці то ад выпітага халоднага квасу, ці то частачка Аскольдавай радасці перадалася нам, ісці ў «Малінавы цвет» было лёгка, хоць сонца пражыла па-ранейшаму. Пальчэўскі. // перан. Мучыць (пра смагу). Хаця дзень быў халаднаваты, а ноч вільготная, рэзкая, Грушэўскага пражыла смага — каб хоць крыху вады ў рот узяць, усё было б лягчэй. Мурашка.
пражы́ць, ‑жыву́, ‑жыве́ш, ‑жыве́; ‑жывём, ‑жывяце́; зак.
1. Прабыць жывым які‑н. час; праіснаваць. Як .. [Гінка] магла пражыць з малым дзіцём без куханаў? Корбан.
2. Прабыць які‑н. час, жывучы дзе‑н. або як‑н. Раечка пражыла ў машыніста Герасіма некалькі дзён, не выходзячы з хаты. Лобан.
3. што. Патраціць на існаванне (грошы, сродкі). Пражыць усе грошы.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Медзь, міедь, мідь ’вязкі і коўкі метал чырванаватага колеру’, ’выраб з медзі’, ’медныя грошы’ (ТСБМ; драг., КЭС; Бес.). Укр. мідь, рус. медь, польск. miedź ’медзь’, н.-луж. měź ’тс’, ’бронза’, ’латунь’, в.-луж. mjedź ’руда’, а значэнне ’медзь’ — з чэш. мовы (Шустар-Шэўц, 12, 920); чэш. měď, славац. meď ’медзь’, славен. mẹ̑d ’медзь’, ’латунь’, серб.-харв. mjȅd, макед., балг. мед, ст.-слав. мѣдь ’медзь’. Прасл. mědь не мае генетычна блізкіх і.-е. адпаведнікаў. Яе збліжаюць са ст.-ісл. smiðr, ст.-в.-ням. smid ’каваль’, з ірл. mēin(n) ’метал руды’, ст.-грэч. σμίλα ’нож для вырэзвання’ (Міклашыч, 194; Аткупшчыкоў, Из истории, 157). Бернекер (2, 46) параўноўваў яе з ц.-слав. смѣдь ’цёмны, шэры’. Больш падрабязна літаратуру гл. Фасмер (2, 591), Покарны (697). Абаеў (Зб. Младэнаву, 321) выводзіць лексему mědь з назвы краіны Мідзія са ст.-іран. Māda‑ праз ст.-грэч. іян. Μηδία, з якой медзь іянійцы прывозілі ў свае калоніі на Чорным моры (Ольвія і інш.). Аналагічна лац. cuprum ’медзь’ < ст.-грэч. Κύπρος ’Кіпр’. Сюды ж медзякі ’медныя грошы’ (Яруш., ТСБМ) (відаць, з разм. рус. медяки), ме́дны, медзя́ны, медзяні́сты ’які мае адносіны да медзі: зроблены з медзі, падобны колерам на медзь або да іншых каляровых металаў’ (ТСБМ, Нас., Бяльк., Сл. ПЗБ), ме́дзень ’медны кацёл’ (паўд.-усх., КЭС).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)