заця́ць, затну́, затне́ш, затне́; затнём, затняце́, затну́ць; заця́ў, -цяла́, -ло́; затні́; заця́ты; зак., што.
1. Заціснуць, сцяць.
З. зубы.
З. дыханне (перан.: прыпыніць, зрабіць нячутным).
2. безас. Пазбавіць магчымасці дыхаць, гаварыць.
Замаўчаў, быццам зацяло яму мову.
Усе замоўклі надоўга, як зацяло (безас.) ім (адняло мову, голас; разм.).
◊
Няма за што рук зацяць (разм.) — нічога няма, няма чым заняцца.
|| незак. заціна́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
зады́шка, ‑і, ДМ ‑шцы, ж.
Цяжкае частае дыханне (пры вялікай фізічнай нагрузцы або хваробе); дыхавіца. — Скажыце, дзе тут трактарны завод? — ледзь вымаўляючы ад задышкі словы, звярнуўся Васіль да [шафёра]. Кулакоўскі. Увайшоў дацэнт Садовіч — грузны, з задышкай, выкладчык супрамату. Карпаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
дых, ‑у, м.
Разм. Дыханне. Хацелася крыкнуць, але перахапіла дых і адно толькі варухнуліся губы, а слоў ніякіх не атрымалася. Сабаленка.
•••
Адным дыхам (духам) — за адзін раз, вельмі хутка.
Затаіць дых гл. затаіць.
Ні слыху, ні дыху гл. слых.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
сцяць², сатну́, сатне́ш, сатне́; сатнём, сатняце́, сатну́ць; сцяў, сцяла́, -ло́; сатні́; сця́ты; зак., што (разм.).
1. Абхапіўшы, сціснуць.
С. рукі рамянямі.
2. Шчыльна злучыць (губы, зубы і пад.).
С. губы да болю.
3. Сціснуць (грудзі, горла), перашкаджаючы дыхаць.
Нешта сцяло грудзі, пераняло дыханне.
4. безас. Пра мароз: сцягнуць, схапіць.
Вечарам ваду сцяло.
|| незак. сціна́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. сціна́нне, -я, н. (да 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
раўнаме́рны, ‑ая, ‑ае.
Аднолькавы, пастаянны ў якіх‑н. адносінах на ўсім працягу, ва ўсіх сваіх частках. Раўнамерныя крокі. Раўнамерны рух. □ Раўнамернае дыханне заснуўшых людзей нібы калыша змрочную цішыню зямлянкі. Лынькоў. З млына даносіўся раўнамерны перастук і скрыгатанне паставаў. М. Ткачоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
переводи́тьI несов., в разн. знач. пераво́дзіць; см. перевести́I;
◊
не переводя́ дыха́ния (ду́ху) не пераво́дзячы ду́ху;
переводи́ть дух (дыха́ние) пераво́дзіць дух (дыха́нне).
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
заця́ць, затну, затнеш, затне; затнём, затняце; пр. зацяў, ‑ла, ‑ло; зак., што.
1. Заціснуць, сцяць. Зацяць зубы. Зацяць вусны. □ Маці будзіць жаць, Але сон зацяў твае павекі... Глебка. // перан. Затаіць у сабе, у душы. Відавочна было, што пытанне гэтае, аб якім з самага пачатку ўсе думалі, турбаваліся.., прымусіла цяпер усіх зацяць у душы балючы, трывожны сум. Быкаў. // перан. Прыпыніць, сцішыць, зрабіць нячутным (дыханне). Іван зацяў дыханне, стараючыся як найлепей пацэліць, і, трошкі не падпусціўшы сабаку да каменя, стрэліў. Быкаў.
2. Пазбавіць магчымасці дыхаць, гаварыць. Увайшоўшы ў бацькаў пакой, .. [Сашка] не выгаварыў ні слова, быццам паралюш зацяў яму мову. Чорны. / у безас. ужыв. Вада была такая халодная, што ў Ніны зацяло дыханне. Мележ. // безас. Разм. Адняць мову, голас. Бабы змоўклі адразу, як зацяло ім. Чорны.
•••
Няма за што рук (рукі) зацяць (зачапіць) — нічога няма, няма чым заняцца. [Сярмяжка:] — Паглядзеў я, хлопча, што сумна табе, няма за што рукі зацяць. Дадзіёмаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Затхлы ’з пахам гнілі, нясвежасці’. Рус. затхлый, укр. затхлий, чэш. zatchlý, zatuchlý ’тс’, славен. zatọ́hel ’з пахам вільготнасці, сыры’. Ст.-рус. затхлый (XVII ст.), затхліна, затхоль (XVI ст.). Параўн. польск. zatchnąć ’рабіць цяжкім дыханне’. Дзеепрыметнік на ‑l‑ ад дзеяслова za‑tъx‑nǫ‑ti (затхнуць, гл. тхнуць) ’пачаць непрыемна пахнуць’, магчыма, яшчэ прасл. паходжання. Параўн. Шанскі, 2, З, 70; Фасмер, 2, 83.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
со́нны, -ая, -ае.
1. Які адбываецца ў час сну, звязаны са сном.
С. стан.
Соннае дыханне.
2. Вялы, неактыўны ад жадання спаць, які яшчэ не зусім прачнуўся.
Соннае дзіця.
3. перан. Пасіўны, бяздзейны.
Соннае жыццё.
4. Снатворны (пра лекі).
Сонныя кроплі.
○
Сонная артэрыя — вялікая парная артэрыя з двух бакоў шыі.
Сонная хвароба — інфекцыйнае захворванне, якое характарызуецца моцнай санлівасцю.
◊
Як сонная муха — запаволены і вялы.
|| наз. со́ннасць, -і, ж.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
незямны́, ‑ая, ‑ое.
1. Які знаходзіцца па-за межамі Зямлі 1 (у 1 знач.).
2. перан. Узвышаны, незвычайны; ідэальны. Дзяўчына здавалася яму нечым незямным: заходзіла яна ў клас — і для юнака ўзыходзіла сонца, набліжалася яна — і ён стойваў дыханне, быццам гэта магло абразіць яе. Шамякін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)