навуго́льнік, ‑а, м.
1. Лінейка ў выглядзе трохвугольніка, пры дапамозе якой вычэрчваюцца прамыя вуглы і праводзяцца перпендыкулярныя лініі.
2. Накладка, звычайна металічная, якая служыць для замацавання або аздаблення вуглоў (рамы, скрыні і пад.).
3. Невялікая трохвугольная паліца, якая вешаецца ў куце.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Пра́віла ’палажэнне, якое выражае тую або іншую заканамернасць’, ’норма паводзін, прывычка’ (ТСБМ), праві́ло ’ачэп’ (ганц., Сл. ПЗБ), правы́ло ’тс’ (бяроз., Шатал.), праві́ла ’тоўстая доўгая жардзіна, пры дапамозе якой злучаюць зад і перад калёс, калі возяць бярвенне’ (в.-дзв., Шатал.). Рус. пра́вило ’правіла’, прави́ло ’руль, лінейка’, укр. прави́ло ’руль; частка шавецкай калодкі’, польск. prawidło ’правіла; частка шавецкай калодкі і да т. п.’, чэш., славац. pravidlo ’правіла’, в.-луж. prawidło, н.-луж. pšawidło, серб.-харв. пра̏вило, славен. pravilo, балг. правило ’правіла’. Прасл. *pravidlo. Як сведчаць значэнні слова ў рус. і інш. славянскіх мовах, першапачаткова гэта было nomina instrumenti з суф. ‑dlo ад praviti (гл. правіць). Адцягненае значэнне з’явілася ў выніку пераносу ’тое, што вызначала прыладай’, параўн. лац. rēgula ’лінейка’ і ’правіла’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
сантыме́тр, ‑а, м.
1. Адзінка вымярэння даўжыні ў метрычнай сістэме мер, роўная адной сотай долі метра. [Парфенчык] любаваўся сасоначкамі, якія ўзняліся ўжо на вышыню дзесяці-пятнаццаці сантыметраў. Шчарбатаў.
2. Істужка або лінейка з нанесенымі на яе дзяленнямі на сантыметры. Зіна ўзяла сантыметр і пачала мераць. Якімовіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
фе́рула, ‑ы, ж.
Шматгадовая травяністая расліна сямейства парасонавых. Сцябло ферулы ўжываецца ў ежу.
феру́ла, ‑ы, ж.
1. Лінейка, якой у сярэдневяковай школе білі па далоні вучняў за якую‑н. правіннасць.
2. Кніжн. Цяжкі і пільны нагляд. Селянін не захоча доўгі час хадзіць пад ферулай урадніка. Галавач.
[Лац. ferula — розга.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
чарцёжны, ‑ая, ‑ае.
1. Прызначаны для чарчэння. Чарцёжны стол. Чарцёжная лінейка. □ Юрку трэба было яшчэ купіць гатавальню, чарцёжную дошку, лагарыфмічную лінейку. Карпаў.
2. у знач. наз. чарцёжная, ‑ай, ж. Памяшканне, спецыяльна абсталяванае для чарчэння; майстэрня, дзе робяць чарцяжы. Хлопцы праводзілі ў чарцёжнай па дванаццаць гадзін. Шамякін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Метр, ме́тар, ме́тра, мэтар, мэтр, мэтра ’адзінка даўжыні, роўная 100 см, ёмістасці, роўная 100 кг, аб’ёму, роўная 1 м³’, ’вымяральная лінейка даўжынёй у 1 м’ (ТСБМ, Сцяц., Сцяшк., Сл. ПЗБ, ТС, Мат. Гом., Ян.; свісл., Шатал.; Сл. Брэс.; кам., Хрэст. дыял.). З рус. метр і польск. metr, якія з франц. mètre < лац. metrum < ст.-грэч. μέτρον ’мера’ (Фасмер, 2, 611).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
аршы́н, -а, мн. -ы, -аў, м.
1. Старая мера даўжыні, роўная 71,12 см, якой карысталіся ў Беларусі, Расіі да ўвядзення метрычнай сістэмы.
2. Лінейка, планка такой даўжыні для мерання.
◊
Мераць на свой аршын — меркаваць пра што-н. са свайго пункту погляду, аднабакова (разм.).
Нібы (быццам) аршын праглынуў — пра чалавека, які стаіць або сядзіць ненатуральна прама (разм.).
Аршын з шапкаю — пра малога, невысокага чалавека (разм.).
|| прым. аршы́нны, -ая, -ае.
Пісаць аршыннымі літарамі (надта вялікімі; жарт.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
шкала́, ‑ы, ж.
1. Лінейка або табліца з дзяленнямі ў розных прыборах. Музыка абарвалася, і збянтэжаны Валерый пачаў ганяць стрэлку па асветленай шкале прыёмніка. Стаховіч. Я зазірнула на шкалу [тэрмометра], чорная стрэлка ўпарта трымалася на трэцім дзяленні. Савіцкі.
2. Сістэма лікаў, пераменных велічынь ва ўзыходным і сыходным парадку, прынятых для вымярэння, вызначэння, ацэнкі і пад. Шкала тэмпературы. Шкала заработнай платы.
[Ад лац. scala — лесвіца.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
аршы́н, ‑а, м.
1. Мера даўжыні, роўная 71,12 см, якой карысталіся на Беларусі, у Расіі да ўвядзення метрычнай сістэмы.
2. Лінейка такой даўжыні. Складаны аршын.
•••
Аршын з шапкай — малы, невысокі ростам.
Бачыць на тры аршыны пад зямлёю гл. бачыць.
Мераць на свой аршын гл. мераць.
Мераць на стары аршын гл. мераць.
Мераць усіх (усё) на адзін аршын гл. мераць.
Як (быццам) аршын праглынуў гл. праглынуць.
[Цюрк.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
счётный
1. (служащий для счёта) падліко́вы; лічы́льны;
счётная коми́ссия падліко́вая камі́сія;
счётная маши́на лічы́льная машы́на;
счётная лине́йка лічы́льная ліне́йка;
2. (счетоводный) рахунко́вы;
счётные кни́ги рахунко́выя кні́гі;
счётный рабо́тник рахунко́вы рабо́тнік.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)