ра́дыус, ‑а, м.
1. Адрэзак прамой, які злучае які‑н. пункт акружнасці або паверхні шара з цэнтрам, а таксама даўжыня гэтага адрэзка.
2. перан. Велічыня дзеяння, распаўсюджання чаго‑н. (у адносінах да якога‑н. цэнтра). Брыгада стаяла ў лясах і ў рэдкіх уцалелых ад карнікаў і авіябамбёжак лясных вёсачках у радыусе кіламетраў дванаццаць. Хадкевіч.
[Лац. radius — спіна, кола, прамень.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
факто́рыя, ‑і, ж.
1. Гандлёвая кантора і пасяленне еўрапейскіх купцоў у каланіяльных краінах. Засталіся руіны рымскіх крэпасцей і грэчаскіх факторый, астаткі старадаўніх паселішчаў. Самуйлёнак.
2. Пункт, які займаецца закупам прадметаў промыслу і гандлем у аддаленых прамысловых раёнах. Факторыя — гэта вялікі магазін, куды паляўнічыя прывозяць пушніну і дзе атрымліваюць за яе розныя тавары і грошы. Бяганская.
[Англ. factory.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
збо́рны, -ая, -ае.
1. Які з’яўляецца месцам збору каго-н.
З. пункт.
2. Які складаецца з аб’яднаных у цэлае разнародных частак.
Зборная каманда (у спорце: з лепшых ігракоў розных каманд).
3. Састаўлены з асобных гатовых дэталей, элементаў; заснаваны на прымяненні такіх дэталей.
З. дом.
Зборныя канструкцыі.
Зборнае домабудаўніцтва.
4. Абагульнены, які адносіцца да многіх.
З. літаратурны вобраз.
5. У граматыцы — які абазначае сукупнасць прадметаў ці асоб, што ўспрымаюцца як адзінае цэлае.
Зборныя назоўнікі.
|| наз. збо́рнасць, -і, ж.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ва́рта¹, -ы, ДМ -рце, ж.
1. Група людзей, прызначаная ахоўваць каго-, што-н.
Паставіць варту.
2. Вартаванне, абавязкі па ахове чаго-н.
Заступіць на варту.
3. Пункт вартавання, пост.
Паставіць на варту.
◊
Быць на варце — ахоўваць, абараняць што-н.
На варце чаго (быць або стаяць; высок.) — ахоўваючы і абараняючы што-н.
На варту чаго (высок.) — на абарону.
Узяць пад варту — арыштаваць.
|| прым. вартавы́, -а́я, -о́е (да 1 і 2 знач.).
Вартавыя пункты.
Пад аховай вартавых (наз.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
фармірава́ць, -ру́ю, -ру́еш, -ру́е; -ру́й; -рава́ны; незак.
1. каго-што. Выпрацоўваць у каго-н. адпаведныя рысы характару, светапогляд і пад.
Ф. характар вучняў.
2. што. Ствараць, арганізоўваць (калектыў, клас, вайсковую часць і пад.).
Ф. атрад.
Ф. урад.
3. што. Састаўляць цягнік, счэпліваючы пэўным парадкам вагоны.
Ф. таварны састаў.
|| зак. сфармірава́ць, -ру́ю, -ру́еш, -ру́е; -ру́й; -рава́ны.
|| наз. фармірава́нне, -я, н. і фарміро́ўка, -і, ДМ -о́ўцы, ж.
|| прым. фарміро́вачны, -ая, -ае (да 2 і 3 знач.).
Ф. пункт.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
пост¹, паста́, мн. пасты́, пасто́ў, м.
1. Асоба або група людзей, якія вядуць назіранне за чым-н. або ахоўваюць што-н.
Міліцэйскі п.
2. Месца, пункт, адкуль вядзецца назіранне, дзе знаходзіцца ахова.
Баявы п.
Памерці на пасту (перан.: пры выкананні абавязкаў).
3. Адказная пасада.
Заняць высокі п.
4. Месца, у якім сканцэнтравана кіраванне рознымі тэхнічнымі сродкамі, сігналамі.
Цэнтральны п.
|| прым. паставы́, -а́я, -о́е (да 1, 2 і 4 знач.).
Паставая будка.
Паставая служба.
Паставая ведамасць (службовы дакумент каравула).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
аспе́кт, ‑у, М ‑кце, м.
Кніжн. Пункт погляду, з якога разглядаюцца прадметы, паняцце з’явы; разуменне чаго‑н. у пэўнай плоскасці. Другі важны аспект у рабоце з чалавекам — павышэнне яго сацыяльная, грамадзянскай адказнасці, усталяванне пачуцця дысцыпліны, высокай культуры ў працы. Машэраў. Але прырода ў Коласа, паэта-селяніна, не толькі прадмет любавання, яна, калі хочаце, мае сацыяльны аспект. Навуменка.
[Ад лац. aspectus — погляд.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прара́бскі, ‑ая, ‑ае.
1. Які мае адносіны да прараба, належыць прарабу. Прарабскі пункт. □ Як і раней, жыццё кіпела на беразе і ў лесе: на прарабскіх лесасечных участках валілі дрэвы. Карамазаў. Я збегаў у бліжэйшую прарабскую будку, прынёс ліхтар і рыдлёўку. Хадкевіч.
2. у знач. наз. прара́бская, ‑ай, ж. Памяшканне для прарабаў. У прарабскай першыя падпісваліся загады. Лукша.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
жада́ючы,
1. ‑ая, ‑ае. Дзеепрым. незал. цяпер. ад жадаць.
2. у знач. наз. жада́ючы, ‑ага, м. Той, хто жадае атрымаць што‑н., прыняць удзел у чым‑н. Перад смерцю Фрык завяшчаў, каб яго музей маглі бясплатна наведваць усе жадаючыя. Новікаў. Пункт, куды накіроўвалі Жадаючых трапіць да партызан.., знаходзіўся кіламетраў за пяць ад праезджай дарогі... Лынькоў.
3. Дзеепрысл. незак. ад жадаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
нагляда́льны, ‑ая, ‑ае.
1. Той, хто ўмее наглядаць (у 1 знач.). Абставіны прымусілі Саламона быць пастаянна насцярожаным і наглядальным. Бядуля. Ва ўсіх апавяданнях Я. Маўра ёсць захапленне старога наглядальнага і разумнага чалавека светам думак і пачуццяў дзіцяці. Кучар.
2. Які служыць для наглядання за кім‑, чым‑н. Лазячы на хвою, на наглядальны пункт, Міколка часта бачыў, як праходзяць зрэдку па Дняпры параходы. Лынькоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)