заткну́ць, ‑ну, ‑неш, ‑не; ‑нём, ‑няце; зак., што.
1. Закрыць якую‑н. адтуліну, засунуўшы ў яе што‑н.; заторкнуць. Заткнуць шчыліны мохам. Заткнуць вушы пальцамі. □ [Старая] заткнула пакуллем бутэльку і паставіла яе ў кут. Чыгрынаў. [Антон] заткнуў анучаю дзірку ў акне і агню не запальваў. Чорны. // Заціснуць (нос), каб не чуць дрэннага паху. Заткнуць нос.
2. Засунуць які‑н. прадмет за што‑н., куды‑н. Заткнуць сякеру за пояс. □ І не запхнуў, не заткнуў [дзядзька] пучок сена назад у вязку, панёс яго ў руцэ ў двор. Капыловіч.
•••
Заткнуць дзірку — ліквідаваць няхватку ў чым‑н., разлічыцца з даўгамі.
Заткнуць за пояс каго — перамагчы, перавысіць каго‑н. у чым‑н. Нават і зараз, нягледзячы на свае восемдзесят год, дзед Мікіта за пояс маладога заткне. Колас.
Заткнуць рот (горла, глотку) каму — прымусіць замаўчаць. — Чуеце, людзі добрыя, мне хоча рот заткнуць, каб я ні слова, ні паўслова. Сабаленка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
вярну́ць², -ну́, ве́рнеш, ве́рне; -ні́; незак., што.
1. Мяняць напрамак руху, паварочваць.
В. машыну ўправа.
В. нос ад чаго-н. (адносіцца да каго-, чаго-н. з пагардай, грэбаваць кім-, чым-н.). Здушы верне (брыдка думаць пра што-н., глядзець на што-н.).
2. Валіць на бок, пераварочваць.
В. воз.
3. перан. Схіляць да чаго-н., даваць пэўны кірунак (думкам, размовам і пад.; разм.).
Мне вядома, куды ён верне.
4. перан., на каго-што. Перакладваць віну на іншага (разм.).
Сам вінаваты, а на другіх верне.
5. (1 і 2 ас. не ўжыв.), з чаго. Рухацца, падаць, узнімацца суцэльнай плынню.
Дым верне з коміна.
6. 3 цяжкасцю ўзнімаць пласты зямлі.
Трактар верне дзёран.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ве́цер, ве́тру, мн. вятры́, вятро́ў, м.
Рух паветра ў гарызантальным напрамку.
Моцны в.
Спадарожны в.
Паўднёвы в.
Подых ветру.
Стаяць на ветры (там, дзе дзьме моцны вецер).
◊
Кідаць словы на вецер (разм.) — гаварыць упустую, дарэмна ці неабдумана.
Вецер у галаве ў каго (разм., неадабр.) — пра легкадумнага чалавека.
Ветрам падшыты або падбіты (разм.) — пра легкадумнага чалавека, а таксама пра адзенне без цёплай падкладкі.
Трымаць нос па ветры — прыстасоўвацца да абставін.
Шукаць ветру ў полі — пра дарэмныя пошукі.
Куды вецер дзьме — прыстасоўвацца да большасці думак, поглядаў, густаў.
|| памянш. ве́трык, -у, м. З ветрыкам (пра язду: вельмі хутка; разм.).
|| прым. ве́травы, -ая, -ае і ветравы́, -а́я, -о́е (спец.).
Ве́травы подых.
Ветравое шкло (у аўтамашынах).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
упусці́ць, -ушчу́, -у́сціш, -у́сціць; -у́шчаны; зак.
1. каго-што. Даць увайсці каму-, чаму-н. куды-н.
У. пасажыраў у вагон.
У. холад у хату.
У. каплі ў нос (уліць).
2. каго-што. Выпадкова не ўтрымаць.
У. канец вяроўкі.
3. каго (што). Мімаволі даць магчымасць каму-н. уцячы, схавацца і пад.
У. зайца.
4. перан., што. Прапусціць, не выкарыстаць што-н. своечасова.
Ён свайго не ўпусціць.
У. магчымасць.
У. выпадак.
5. што. Уставіць у выразанае, паглыбленае месца.
У. замок у дзверы.
|| незак. упуска́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. упу́ск, -у, м. (да 1 знач.) і упуска́нне, -я, н. (да 1 знач.); прым. упускны́, -а́я, -о́е (спец.).
У. клапан.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
абразі́на, ‑ы, ж.
Разм. лаянк. Агідны, брыдкі чалавек. Жыве ж такая абразіна з такою пыхаю на лбе! Колас. // Агідны, брыдкі твар. Прыйдзецца зноў [Сцёпку] сустракацца з пападдзёй, зноў слухаць яе хрыпаты голас, бачыць яе твар, падобны на гарбуз, з якога глядзяць вузкія шчылінкі-вочы, невялікі з бародаўкай нос, тоўстыя вусны, вузкі лоб, на які спадаюць вогненна-рыжыя пасмы, — адна брыдота. Трэба ж нарадзіцца такой абразіне. П. Ткачоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ду́ля, ‑і, ж.
1. Летні сорт ігруш з вялікімі і салодкімі пладамі.
2. Плод гэтай ігрушы. На грушы каля ганку Вісяць цяжкія дулі. Калачынскі.
3. Разм. груб. Кукіш, фіга. [Халуста] паказаў Настулі кулак, а яна яму дулю, і гутарка на гэтым кончылася. Чарнышэвіч.
•••
Даць (паднесці, паказаць) дулю гл. даць.
Дулю з’есці гл. з’есці.
Дулю табе (яму, ім і пад.) пад нос — лаянкавы выраз для катэгарычнага аднаўлення або нязгоды.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
завастры́цца, ‑вострыцца; зак.
1. Зрабіцца вострым. Аловак добра завастрыўся. // Звузіцца, зрабіцца танейшым, вуглаватым (пра рысы твару). Пасля таго як нарадзілася дзіця, Ірына схуднела. Вочы яе запалі, скулы завастрыліся. Новікаў. Твар юнака крыху асунуўся, ад чаго завастрыўся яго роўны даўгаваты нос. Пестрак.
2. перан. Зрабіцца больш рэзкім, ярка выражаным. Пытанне завастрылася яшчэ больш. // Стаць больш вострым, напружаным; абвастрыцца. На здарэнні з Баешкам завастрылася класавая пільнасць. Шынклер.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
падсмалі́ць 1, ‑смалю, ‑смоліш, ‑смоліць; зак., што.
Памазаць, насыціць смалой у асобных месцах; насмаліць дадаткова, яшчэ трохі. Падсмаліць дно лодкі. □ [Васіль:] — Пачакай.. Зараз толькі нос [чоўна] падсмалю, недзе тутака цякло... Савіцкі.
падсмалі́ць 2, ‑смалю, ‑смаліш, ‑смаліць; зак., каго-што.
Злёгку або дадаткова абпаліць агнём. Падсмаліць валасы. □ Стараючыся, каб як не падсмаліць вусоў, чалавек дакурвае да самых губ. Чорны. Стары перавярнуў кабанчыка дагары нагамі, каб добра падсмаліць падчаровак. Сабаленка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
адвярну́ць сов.
1. отверну́ть; отвороти́ть;
а. твар — отверну́ть (отвороти́ть) лицо́;
2. отвороти́ть, отвали́ть;
а. ка́мень — отвороти́ть (отвали́ть) ка́мень;
а. скі́бу зямлі́ — отвороти́ть (отвали́ть) пласт земли́;
3. (в сторону) отверну́ть, сверну́ть;
а. машы́ну ўбок — отверну́ть маши́ну вбок;
аўто́бус ~ну́ў убо́к — авто́бус отверну́л (сверну́л) в сто́рону;
4. безл. разг. отвороти́ть;
мяне́ ~ну́ла ад яды́ — меня́ отвороти́ло от еды́;
5. (пасущихся животных) отверну́ть; отогна́ть;
◊ нос а. — прост. отвороти́ть нос (ры́ло)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
усу́нуць сов.
1. вдви́нуть; всу́нуть;
у. шуфля́ду ў стол — вдви́нуть я́щик в стол;
2. вдеть;
у. ні́тку ў іго́лку — вдеть ни́тку в иглу́;
3. всу́нуть, засу́нуть;
у. руку́ ў кішэ́нь — всу́нуть (засу́нуть) ру́ку в карма́н;
4. вста́вить;
у. пяро́ ў ру́чку — вста́вить перо́ в ру́чку;
5. (засунуть куда-л. край чего-л.) запра́вить;
6. разг. (дать в руки) су́нуть;
◊ у. свой нос — су́нуть свой нос
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)