рот, -а, М ро́це, мн. раты́, -о́ў, м.

1. Поласць паміж верхняй і ніжняй сківіцамі, якая мае адтуліну ў ніжняй частцы твару.

Паласкаць р.

Горка ў роце.

Дыхаць ротам.

Адкрыць р. (таксама перан.: надта здзівіцца; разм.). У р. не лезе што-н. каму-н. (не хоча і не можа есці; разм.). Не браць у р. чаго-н. (не есці або не піць, не ўжываць; разм. У р. не бярэ гарэлкі).

Разявіць р. (таксама перан.: тое, што і адкрыць рот; разм.). Баяцца р. разявіць (перан.: баяцца што-н. сказаць, паспрачацца; разм.). Заціснуць р. каму-н. (таксама перан.: не даць свабодна выказацца; прымусіць маўчаць; разм.). Заляпіць Р. каму-н. (перан.: подкупам, падарункамі прымусіць маўчаць, не гаварыць праўду; разм., неадабр.). Не закрываючы рота гаварыць (не змаўкаючы; разм.). У р. глядзець каму-н. (таксама перан.: угодліва слухаць або слухацца каго-н.; разм., неадабр.).

2. Абрысы і разрэз губ.

Вялікі р.

Прыгожы р.

3. У жывёл: тое, што і пашча. Рыбін р.

4. перан. Ядок, утрыманец (разм.).

Карміць шэсць ратоў.

Лішні р. у сям’і.

|| памянш. ро́цік, -а, мн. -і, -аў, м. (да 1 і 2 знач.) і рато́к, -тка́, мн. -ткі́, -тко́ў, м. Маленькі роцік або раток.

|| павел. раці́шча, -а, мн. -ы, -аў, м. (да 1—3 знач.).

|| прым. ро́тавы, -ая, -ае (да 1—3 знач.; спец.).

Ротавая поласць.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

Разя́ва, разява́ка ’няўважлівы чалавек’ (ТСБМ), разе́ва, разёва, розя́ва, раззёва, роззя́ва ’хто няўважлівы’ (віл., шчуч., лід., дзятл., беласт., ваўк., Сл. ПЗБ; Скарбы, Сцяшк. Сл., ТС), разявёня ’разява’ (Янк. 2), разяво́н ’разява’ (Юрч.), разява́ка ’разява’ (брасл., Сл. ПЗБ), разяве́ня ’някемлівы’ (Сцяшк. Сл.), разява́ты ’някемлівы, нецямлівы’ (Янк.), разяво́нічка ’разява’ (Юрч. СНЛ). Ад разя́віць (гл.). Звычайна разглядаецца як вытворнае ад зява́ць (гл.). Непадаўжэнне ‑з‑ магчыма ў выніку дээтымалагізацыі слова. Або можна меркаваць, што быў нейкі корань *inąti, *jati. Такім чынам, утворана аналагічна да рус. рази́ня, якое з *orz‑ і *žinǫti (Фасмер, 3, 434).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

раскры́ть сов.

1. (коробку, дверь и т. п.) адчыні́ць, мног. паадчыня́ць; (широко) расчыні́ць, мног. парасчыня́ць;

2. (обнажить) раскры́ць, мног. параскрыва́ць;

3. (рот) разя́віць, мног. паразяўля́ць;

4. (глаза) расплю́шчыць, мног. парасплю́шчваць;

5. (книгу) разгарну́ць, мног. паразго́ртваць;

6. перен. (разоблачить) вы́крыць, мног. павыкрыва́ць; (тайну) раскры́ць;

◊

раскры́ть глаза́ (кому) адкры́ць во́чы (каму);

раскры́ть (чью) игру́ вы́крыць (чые) заду́мы (падко́пы);

раскры́ть рот разя́віць рот;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

приоткры́ть сов.

1. (дверь, окно, шкатулку и т. п.) прачыні́ць; (штору, одеяло и т. п.) прыадкры́ць;

2. (разомкнуть) разгарну́ць (тро́хі); (глаза) расплю́шчыць (тро́хі); (рот) разя́віць (тро́хі);

3. перен. прыадкры́ць;

приоткры́ть та́йну прыадкры́ць таямні́цу;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

рот, ‑а, М ‑роце; мн. раты, ‑оў; м.

1. Поласць паміж верхняй і ніжняй сківіцамі і шчокамі да глоткі. [Маёр:] — У нас тут, бачыце, чарніц вельмі многа. Я вось вяртаўся з заставы ды так і не вытрымаў, злез з каня ды давай заграбаць іх у рот, як мядзведзь. Брыль. Не адчуваў голаду пакуль што і Віктар, толькі ў роце было неяк нядобра. Маўр. // Разрэз губ. — Нічога, і мне яшчэ засталося, — выцер чамусь рукавом рот Антось. Васілевіч. // Пашча, дзюба ў звера, рыбы, птушкі. З рота [у дзіка] тырчаць вялікія, вострыя, як нажы, і загорнутыя ўгору іклы, — грозная і небяспечная для ворагаў зброя. В. Вольскі.

2. перан. Разм. Тое, што і ядок. Тры дзесяціны зямлі, вядома, не маглі пракарміць сем ратоў, як часта казаў сам пісьменнік. Бядуля. Каб скараціць выдаткі і пазбавіцца ад лішняга рота, .. [Ліда] разлічыла Олю і ў гэтыя ж яслі аддала Аліка. Васілевіч.

•••

Адкрыць рот гл. адкрыць.

Глядзець у рот гл. глядзець.

Закрыць рот каму гл. закрыць.

Замазаць рот каму гл. замазаць.

Заткнуць рот каму гл. заткнуць.

Заціснуць рот каму гл. заціснуць.

Макавага зярнятка (макавай расінкі) у роце не было гл. быць.

На поўны рот — папоўніцы, удосталь (есці).

Ні кроплі (каплі) у рот не браць гл. браць.

Пальца ў рот не кладзі каму гл. класці.

Разявіўшы рот гл. разявіўшы.

Разявіць рот гл. разявіць.

Рот не закрываецца ў каго — а) пра ахвотніка многа і пустое гаварыць. — Гэта твой язык жахаецца і направа і налева, дурань, — адказваў Сідар, не пазіраючы на Антося, бо ці варта на такога дурня глядзець! — У цябе і рот не закрываецца, пустальга. Чарнышэвіч; б) пра вялікае хаценне спаць, частае пазяханне; в) пра таго, хто часта і многа есць.

У рот не лезе што гл. лезці.

У роце растае гл. раставаць.

У роце расце гл. расці.

Як вады ў рот набраць гл. набраць.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

хра́па ​1, ‑ы, ж.

1. Пярэдняя частка галавы ў буйной жывёлы; морда. Мядзведзь смокча лапу ў бярлозе санліва, Лось высунуў храпу — Шукае спажывы. Купала. // Ніжняя і сярэдняя частка пераносся ў жывёлы. Салвэсь папрасіў гаспадара разявіць каню зяпу. Той ахвотна паслухаўся: сціснуў праваю рукою жывёлу за храпу, а другою адцягнуў ніжнюю губу. Пальчэўскі.

2. звычайна мн. (хра́пы, храп). Ноздры ў вялікіх жывёл (каня, лася і пад.). Храпы вялікага гнядога каня дыхалі параю. Пестрак. З храп у .. [аленя] ішла пара, і яны былі белыя — заінелі. Пташнікаў.

3. Груб. Твар, нос чалавека. Якім чынам сюды трапіў, Не магу ніяк уцяміць. Ці не даў мне хто па храпе Ды адбіў дарэшты памяць? Крапіва. — Сам бачыў, як у Бабруйску на Казначэйскай нейкі дзяцюк сунуў кулаком у храпу гарадавому, а той толькі юшку выцер, лахі пад пахі ды ходу. Грахоўскі.

хра́па ​2, ‑ы, ж.

Разм. Замёрзлая грудамі зямля. Васіль як бы і не заўважаў холаду, борзда тупаў прадранымі лапцямі па ўкамянелай камякаватай храпе, што біла ў падэшвы, у пяткі. Мележ. На дварэ падмарожвала. Растаптаная скацінай гразь ператварылася ў храпу. Чарнышэвіч. Аступілася [Ганна] у нейкую яму і балюча ўпала каленьмі на вострыя, мёрзлыя храпы. Місько.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

рот (род. ро́та, мн. раты́, -то́ў) м. рот;

◊ разя́віць р. — рази́нуть (раскры́ть) рот;

заткну́ць р. — заткну́ть рот;

набра́ць вады́ ў р. — набра́ть воды́ в рот;

глядзе́ць у р. — (каму) смотре́ть в рот (кому);

у р. не ле́зе — в рот не ле́зет;

разжава́ць і ў р. палажы́ць — разжева́ть и в рот положи́ть;

зама́заць р. — (каму) зама́зать рот (кому);

ма́кавага зярня́тка (ма́кавай расі́нкі) у ро́це не было́ — ма́кового зёрнышка (ма́ковой роси́нки) во рту́ не́ было;

ка́плі ў р. не браць — ка́пли в рот не брать;

па́льца ў р. не кладзі́ — (каму) па́льца в рот не клади́ (кому);

слу́хаць, разя́віўшы рот — слу́шать, рази́нув рот;

бая́цца рот разя́віць — не сметь рта рази́нуть (раскры́ть);

ка́ша ў ро́це — (у каго) ка́ша во рту (у кого);

у рот не ўзяць — в рот не взять;

кла́сці ў рот — класть в рот;

р. не закрыва́ецца — (у каго) рот не закрыва́ется (у кого);

вялі́кая лы́жка р. дзярэ́ — погов. больша́я ло́жка рот дерёт;

чаго́ не ясі́, таго́ ў рот не нясі́ — посл. чего́ не ешь, того́ в рот не неси́;

на чужы́ карава́й рот не разяўля́й — посл. на чужо́й карава́й рот не разева́й;

хадзі́ў бы ў зло́це, каб не дзі́рка ў ро́це — посл. кабы́ не дыра́ во рту — жил бы жил, ни о чём не тужи́л;

па барадзе́ цякло́, а ў рот не папа́ла — погов. по уса́м текло́, а в рот не попа́ло

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

рот рот, род. ро́та м., мн. раты́, -то́ў;

◊

рази́нуть рот разя́віць рот;

хлопо́т по́лон рот кло́пату па ву́шы;

зажа́ть рот заткну́ць рот;

набра́ть воды́ в рот набра́ць вады́ ў рот;

класть в рот кла́сці ў рот;

смотре́ть (гляде́ть) в рот (кому) глядзе́ць у рот (каму);

в рот не брать (чего) у рот не браць (чаго);

в рот не возьмёшь у рот не во́зьмеш (не ўзяць);

в рот не идёт у рот не ле́зе;

во весь рот на ўвесь рот, на ўсё го́рла;

ка́ша во рту (у кого) ка́ша ў ро́це (у каго);

па́льца в рот не клади́ па́льца ў рот не кладзі́;

разжева́ть и в рот положи́ть разжава́ць і ў рот пакла́сці.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

откры́ть сов.

1. (дверь, окно, шкатулку) адчыні́ць, мног. паадчыня́ць, адкры́ць, мног. паадкрыва́ць;

2. (начать) пача́ць, распача́ць; (собрание, заседание и т. п.) адкры́ць, мног. паадкрыва́ць;

откры́ть вое́нные де́йствия пача́ць (распача́ць) вае́нныя дзе́янні;

откры́ть съезд адкры́ць з’езд;

3. (положить начало существованию) адкры́ць, мног. паадкрыва́ць;

откры́ть теа́тр адкры́ць тэа́тр;

4. (пустить, ввести в действие) пусці́ць, мног. папуска́ць, даць, мног. падава́ць, адкры́ць, мног. паадкрыва́ць;

откры́ть во́ду пусці́ць (даць) ваду́;

5. (предоставить) адкры́ць, мног. паадкрыва́ць, даць, мног. падава́ць;

Вели́кая Октя́брьская социалисти́ческая револю́ция откры́ла но́вую э́ру в исто́рии челове́чества Вялі́кая Кастры́чніцкая сацыялісты́чная рэвалю́цыя адкры́ла но́вую э́ру ў гісто́рыі чалаве́цтва;

откры́ть возмо́жность адкры́ць (даць) магчы́масць;

6. (обнажить) адкры́ць, мног. паадкрыва́ць;

откры́ть грудь адкры́ць гру́дзі;

7. (раскрыть) разгарну́ць, мног. паразго́ртваць; (глаза) расплю́шчыць, мног. парасплю́шчваць, адкры́ць, мног. паадкрыва́ць; (рот) разя́віць, мног. паразяўля́ць, адкры́ць, мног. паадкрыва́ць;

откры́ть зонт разгарну́ць парасо́н;

откры́ть кни́гу разгарну́ць кні́гу;

8. перен. (разоблачить) вы́крыць, мног. павыкрыва́ць, вы́явіць;

откры́ть за́говор вы́крыць загаво́р;

9. перен. (сообщить откровенно) адкры́ць, вы́казаць;

откры́ть ду́шу адкры́ць душу́;

10. (о научных открытиях и т. п.) адкры́ць;

откры́ть за́лежи руды́ адкры́ць пакла́ды руды́.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)