Не́калі ’няма калі, няма часу’ (Нас., Грыг., Гарэц., Мал., Сл. ПЗБ, ТС, Растарг.), ’няма калі; калісьці’ (докш.; бых., Янк. Мат.; Бяльк.), ’калісьці, даўно’ (Сцяшк.), ’некалі; у будучым, у хуткім часе’ (Яўс.), параўн. таксама з нарашчэннем часціц: не́каліка, не́калікі, не́каліцька, не́какаліцькі (Яўс.), рус. не́коли ’няма калі, няма вольнага часу’, ст.-слав. нѣколи ’калісьці, аднойчы’. Прасл. *několi, з ně (гл. не) і koli (гл. калі), гл. ESSJ SG, 2, 478.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
бы¹ (пасля галосных — б), часц.
Ужыв. пры дзеясловах прошлага часу, інфінітывах са знач.:
1) умоўнай магчымасці дзеяння.
Я паехаў бы, калі б быў час;
2) ветлівай прапановы.
Ты прылёг бы на хвіліну;
3) пажадання.
Паспець бы да дажджу прывезці сена;
4) просьбы.
Праведаў бы ты бацьку;
5) боязі, апаскі.
Паспець бы на цягнік.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ураджа́й, -ю, мн. -і, -яў, м.
1. Колькасць збожжа, пладоў, раслін, якая ўрадзілася, вырасла.
Сабраць у.
Добры ў. садавіны.
2. Вялікая колькасць збожжа, пладоў, раслін, якая ўрадзілася.
Калі добра ўзарэш, то і ў. збярэш (прыказка). На дзяўчат у. (перан.: вельмі многа; жарт.).
|| прым. ураджа́йны, -ая, -ае (да 2 знач.).
Ураджайныя гатункі пшаніцы.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
нацыяналі́зм, -у, м.
1. Ідэалогія і палітыка ў галіне нацыянальных адносін і культуры, якая зыходзіць з ідэй нацыянальнай перавагі пануючай нацыі і супрацьпастаўлення яе іншым нацыям.
Барацьба з нацыяналізмам.
2. Пачуццё нацыянальнага самазахавання, якое асабліва праяўляецца ў пэўныя гістарычныя перыяды, калі нацыі пагражае небяспека.
|| прым. нацыяналісты́чны, -ая, -ае.
Нацыяналістычная палітыка.
Нацыяналістычныя погляды.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
пасвятле́ць сов., прям., перен. посветле́ть;
валасы́ ~ле́лі — во́лосы посветле́ли;
твар яго́ ~ле́ў, калі́ ён уба́чыў сваі́х — лицо́ его́ посветле́ло, когда́ он уви́дел свои́х
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Ды́лі ’калі’ (Касп.). Няясна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
ка́рцэр, ‑а, м.
Цёмнае і цеснае памяшканне для часовага адзіночнага зняволення (у турмах, канцлагерах і інш.). Было страшна, калі білі, калі ў пакаранне па цэлых сутках трымалі без яды, калі саджалі ў карцэр — сыры цёмны склеп, дзе вяліся пацукі і кажаны... Васілевіч.
[Ад лац. carcer — турма.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
выбача́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е; незак., каму, каму за што, на што і без дап.
1. Не караць за што-н., дараваць.
Выбачай мне за спазненне.
2. выбача́й(це). Ужыв. пры звароце да каго-н. (часам як пабочнае), калі просяць прабачэння за турботы, непрыемнасць і пад.
Выбачайце, тут я пагарачыўся.
|| зак. вы́бачыць, -чу, -чыш, -чыць.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ца́рства, -а, мн. -ы, -аў, н.
1. Дзяржава, якой кіруе цар (уст.).
2. Час праўлення цара (царыцы); цараванне.
3. перан., чаго або якое. Сфера, вобласць прыроды.
Птушынае ц.
Ц. кветак.
◊
Соннае царства (разм., жарт.) — спакой, цішыня, калі ўсе спяць.
Царства Нябеснае каму (разм.) — гаворыцца пры добрым упамінанні нябожчыка.
Цёмнае царства — сімвал некультурнага, невуцкага грамадскага асяроддзя.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
параўна́нне, -я, мн. -і, -яў, н.
1. гл. параўнаць.
2. Слова або выраз, які змяшчае прыпадабненне аднаго прадмета да другога.
Народная творчасць багата параўнаннямі.
◊
У параўнанні з кім-чым — ужыв. ў знач. прыназ.: параўнальна, калі параўнаць.
Сёлета ўраджай вышэйшы ў параўнанні з мінулым годам.
Ён больш дасведчаны ў гэтай справе ў параўнанні з іншымі.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)