умя́ць, умну, умнеш, у мне; умнём, умняце; пр. умяў, умяла; заг. умні; зак., што.

1. Прымяўшы, уціснуць, увагнаць у што‑н., куды‑н. Дзядзька.. выплюнуў з рота папяросу, спакваля расцёр яе, умяў наском бота ў пясок. Сачанка.

2. Націскаючы, зрабіць больш шчыльным. Умяць тытунь у люльцы. // Прымяць хадою, яздою; утаптаць, уездзіць. Умяць зямлю гусеніцамі трактара. □ Падэшвы яго [Шпакевіча] ботаў глыбока ўмялі намыты пясок на беразе. Чыгрынаў.

3. Разм. З’есці вялікую колькасць чаго‑н., прагна з’есці што‑н. Умяць цэлы бохан хлеба. □ [Дзядзька:] — Была б у калгасе сталовая, то капусты б міску вычарпаў, адбіўную б умяў ці верашчакі б талерку блінамі вымачаў. Бялевіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

нарэ́заць, -рэ́жу, -рэ́жаш, -рэ́жа; -рэ́ж; -рэ́заны; зак.

1. чаго. Разрэзаць чым-н. вострым на часткі.

Н. хлеба.

Н. сала.

2. каго-чаго. Зрэзаўшы або разрэзаўшы, нагатаваць у нейкай колькасці.

Н. дроў.

3. Зарэзаць у нейкай колькасці.

Н. курэй.

4. што і чаго. Падзяліць шляхам межавання або выдзеліць у час межавання.

Н. зямлі.

5. што. Зрабіць нарэзы.

Н. гайку.

6. што. Падрыхтаваць участак для выемкі ў шахце (спец.).

Н. лаву.

7. што. Нарабіць зубцоў на піле, назубіць.

8. што. Намуляць чым-н.

Н. плячо сумкай.

|| незак. нараза́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е (да 1,4—8 знач.) і нарэ́зваць, -аю, -аеш, -ае (да 1, 4—8 знач.).

|| наз. нарэ́зка, -і, ДМ -зцы, ж. (да 4—7 знач.).

|| прым. наразны́, -а́я, -о́е (да 4—7 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

пакры́ць, -ры́ю, -ры́еш, -ры́е; -ры́ты; зак.

1. гл. крыць.

2. каго-што. Пакласці, накласці зверху на каго-, што-н.

П. сцены слоем фарбы.

3. каго-што. Запоўніць, усеяць чым-н. на паверхні.

Хмары пакрылі неба.

Цела пакрыта высыпкай.

4. што. Пра гукі: заглушыць, зрабіць нячутным.

Гром апладысментаў пакрыў апошнія словы прамоўцы.

5. што. Кампенсаваць, замяніць чым-н.

П. растрату.

П. выдаткі.

6. каго-што. Дапамагчы ўтаіць, схаваць, не выдаўшы чый-н. учынак.

П. чыю-н. віну.

7. што. Пераадолець перамяшчэннем.

Лыжнік пакрыў двухкіламетровую дыстанцыю за 10 хвілін.

8. што. У картачнай гульні: паклаўшы вышэйшую карту, вывесці з гульні карту партнёра.

П. валета дамай.

9. каго. Апладніць (пра жывёл; спец.).

|| незак. пакрыва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.

|| наз. пакрыццё, -я́, н. (да 2, 3, 5—9 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

расцягну́ць, -цягну́, -ця́гнеш, -ця́гне; -цягні́; -ця́гнены і -ця́гнуты; зак.

1. каго-што. Нацягваючы, павялічыць у аб’ёме ці даўжыні.

Р. боты.

2. што. Нацягнуўшы, раскласці, развесіць, разаслаць.

Р. дыван на падлозе.

3. што. Размясціць доўгім радам або паласой на якой-н. адлегласці.

Р. абоз.

Р. фронт.

4. што. Пашкодзіць пры моцным напружанні, удары, неасцярожным руху (сухажылле, звязкі і пад.).

5. што. Зрабіць празмерна працяглым.

Р. работу на месяц.

6. што. Разабраць, разнесці па частках у розныя бакі.

Р. бярвенне.

7. што. Раскрасці (разм.).

8. каго (што). Адцягнуць адно ад аднаго, разняць.

|| незак. расця́гваць, -аю, -аеш, -ае.

|| наз. расцяжэ́нне, -я, н. (да 1 і 4 знач.), расця́жка, -і, ДМ -жцы, ж. (да 1, 2 і 4 знач.; разм.) і расця́гванне, -я, н.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

затрыма́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е; затры́маны; зак.

1. каго-што. Перашкодзіць руху каго-, чаго-н., спыніць.

З. машыну.

На дарозе мяне затрымаў таварыш.

З. снег на палях.

2. што. Прыпыніць, адтэрмінаваць што-н.

З. высадку дэсанта.

Дажджы затрымалі сяўбу.

3. каго (што). Вымусіць застацца дзе-н. (на які-н. тэрмін).

Мяне затрымалі неадкладныя справы.

З. знаёмага.

4. што. Не зрабіць, не аддаць у час чаго-н.

З. зарплату.

5. што. Запаволіць, спыніць на пэўны час дзеянне чаго-н.

З. дыханне.

З. крокі.

6. каго (што). Схапіць, арыштаваць.

З. злачынца.

|| незак. затры́мліваць, -аю, -аеш, -ае.

|| наз. затры́мліванне, -я, н. (да 1—5 знач.), затрыма́нне, -я, н. (да 1, 2 і 6 знач.) і затры́мка, -і, ДМ -мцы, ж. (да 1, 2, 4 і 5 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

адкла́сці, -кладу́, -кладзе́ш, -кладзе́; -кладзём, -кладзяце́, -кладу́ць; -кладзі́; -кла́дзены; зак., што.

1. Пакласці ўбок, побач, асобна.

А. патрэбную рэч.

2. Захаваць, не расходуючы.

А. грошы на мэблю.

3. Назбіраць, назапасіць; утварыць адклады.

Возера адклала тоўсты слой ілу.

4. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Палажыць яйкі, пакінуць пасля сябе для захавання патомства (спец.).

Птушка адклала яйкі.

5. Адтэрмінаваць, перанесці.

А. сход.

Не адкладвай справы на заўтра, а жаніцьбы на старасць (з нар.).

6. Пра каўнер і прадметы, прымацаваныя да чаго-н. адным краем: апусціць, адкінуць.

А. каўнер кажуха.

7. У геаметрыі: адмераўшы, адзначыць адрэзак.

На прамой АВ а. адрэзак СП.

8. перан. Пакінуць след, адбітак, зрабіць уплыў.

Перажыванні адклалі свой след.

|| незак. адклада́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е і адкла́дваць, -аю, -аеш, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

уве́сці, увяду, увядзеш, увядзе; увядзём, уведзяце; пр. увёў, увяла, ‑ло; заг. увядзі; зак., каго-што.

1. Прымусіць увайсці ўнутр чаго‑н., прывесці куды‑н. Увесці войскі ў горад. □ [Леапольд] усё стаяў ля сына, як той пераадзяваўся, каб увесці яго ў хату самому. Чорны. [Міхась] адчыніў хлеў, увёў туды веласіпед. Дамашэвіч. Хвядзько злез [з воза], сам раскінуў вароты і ўвёў [у двор] фурманку. Лобан. // Прыняць, уключыць у склад чаго‑н., далучыць да ліку чаго‑н. Увесці ў праўленне. Увесці ў склад экспедыцыі. // Уліць, упусціць унутр чаго‑н. Увесці глюкозу ў вену. Увесці камфару хвораму.

2. Уключыць у што‑н., зрабіць дзённым або ўжывальным. Увесці ў бой новыя сілы. Увесці канал у эксплуатацыю. Увесці ва ўжыванне новае лякарства. Увесці мяч у гульню. □ Аўтар старанна сабраў і ўвёў у навуковы абыход многія зусім невядомыя факты. Івашын.

3. Устанавіць, укараніць; пакласці пачатак чаму‑н. Увесці самаабслугоўванне. Увесці пастаяннае дзяжурства. Увесці надзвычайнае становішча. □ Калі Старыца апынулася ў партызанскай зоне, яе жыхары зноў сышліся ў калектыў і ўвялі ў вёсцы даваенныя парадкі. Хадкевіч. Максім .. разумеў, што сапраўды няблага б увесці на ферме механічнае даенне кароў. Дайліда. Каб хутчэй увесці правільны севазварот у «Чырвонай ніве», акрамя ўсяго іншага, не хапала насення канюшыны. Шахавец.

4. Пазнаёміць, дапамагчы асвоіцца з чым‑н. Увесці ў свае планы. □ Апошка ўвёў яе [Марыну] ў навуку, Як трэба пчолак даглядаць. Колас. Работа ў газеце ўвяла мяне, калі так можна сказаць, у самую гушчу літаратурнага жыцця. Карпаў.

5. Уцягнуць у што‑н., схіліць да чаго‑н. (звычайна адмоўнага). Увесці ў выдаткі. Увесці ў грэх. // Прывесці ў які‑н. стан. Вонкавая прастата і беднасць падарожнікаў ўвялі ў зман жанчыну. Шамякін. У вачах .. [Марыны Паўлаўны] Галілей убачыў слёзы, і гэта ўвяло яго ў страшэннае замяшанне. Зарэцкі.

•••

Увесці ў вушы каму — падказаць каму‑н. неабходнасць якога‑н. дзеяння.

Увесці ў злосць — раззлаваць.

Увесці ў зман — падмануць, ашукаць.

Увесці ў курс чаго — пазнаёміць каго‑н. дэталёва або ў агульных рысах з чым‑н.

Увесці ў моду — зрабіць прывычным, звычайным што‑н.

Увесці ў слёзы — расхваляваць, прымусіць заплакаць.

Увесці ў страту — прымусіць растраціцца.

Увесці ў строй — зрабіць дзейным (пра што‑н.).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

го́нар, -ру м.

1. честь ж.; почёт;

спра́ва ~ру — де́ло че́сти;

2. (высокомерие) чва́нство ср.; самомне́ние ср.; го́нор; спесь ж.;

○ до́шка ~ру — доска́ почёта;

◊ у г. — (каго, чаго) в честь (кого, чего);

вы́йсці з ~рам — вы́йти с че́стью;

рабі́ць (зрабі́ць) г. — де́лать (сде́лать) честь;

мець г. — иметь честь;

збіць г. — сбить спесь;

на г. — (каму) к че́сти (чьей);

мець за г. — счита́ть за честь;

знява́жыць г. — нанести́ бесче́стье;

шану́й г. за́малада — посл. береги́ честь смо́лоду

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

мо́жна в знач. безл. сказ.

1. мо́жно, возмо́жно;

усё, што м. зрабі́ць, бу́дзе зро́блена — всё, что мо́жно (возмо́жно) сде́лать, бу́дет сде́лано;

2. мо́жно; позволи́тельно, разреша́ется;

м. зайсці́? — мо́жно зайти́?;

◊ м. сказа́ць — вводн. сл. мо́жно сказа́ть;

нако́лькі м. — наско́лько (ели́ко) возмо́жно;

купі́ў не купі́ў, а патаргава́ць м. — посл. попы́тка не пы́тка, а спрос не беда́; за спрос не бьют в нос;

жыць м. — жить мо́жно;

пасалі́ўшы, е́сці м. — так себе́; бо́лее или ме́нее

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Ра́чыць ’жадаць, спрыяць, быць ласкавым’ (Нас., Мат. Гом., Сл. рэг. лекс.), ’раіць’, ’зрабіць ласку, уважыць просьбу’ (Варл.), рачы́ць ’ласкава запрашаць’ (Ласт.), ра́чыты ’жадаць’ (кобр., Жыв. сл.), ст.-бел. рачити ’любіць, турбавацца; рабіць ласку, згаджацца’ (Ст.-бел. лексікон). Сюды ж рачы́цца ’адгаворвацца, адракацца’ (маладз., Жыв. сл.), а таксама ў спалучэнні бажыцца‑рачыцца: бо́жыцца‑ро́чыцца, што не ён (Янк. 3.), магчыма і рачо́н ’рады, задаволены’: рачон быў куску хлеба (Сл. ПЗБ). Традыцыйна разглядаецца як запазычанае з польск. raczyć ’хацець, жадаць’ (Кохман, Polonica, 71; Булыка, Запазыч., 275), што цяжка давесці ў сувязі з ужываннем у народнай мове і шырокай вядомасцю ў славянскіх мовах, параўн. укр. ра́чити ’дазваляць, рабіць ласку’, рус. ра́чить ’жадаць, садзейнічаць, клапаціцца, старацца’, польск. raczyć, чэш. račiti, славац. račiť, славен. ráčiti ’хацець, рабіць ласку’, серб.-харв. ра́чити ’жадаць’, балг. ра́ча ’хацець, жадаць’, ст.-слав. рачити ’тс’. Прасл. *račiti, хутчэй за ўсё, да *rekti ’сказаць, заявіць’ (гл. рэкнуць), каранёвае a адлюстроўвае ступень падаўжэння (*rōk‑), звычайную для ітэратываў (Фасмер, 3, 451; ESJSt, 12, 744, з аглядам версій і літ-ры); лічыцца роднасным ст.-в.-ням. ruohhen ’клапаціцца’, ням. geruhen ’рабіць ласку’ (Бязлай, 3, 143; БЕР, 6, 193).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)