бо́ны 1, ‑аў; адз. бона, ‑ы, ж.
1. Крэдытныя дакументы, якія даюць уладальніку права на атрыманне паказанай у іх сумы ў вызначаны тэрмін ад пэўнай асобы або ўстановы.
2. Часовыя папяровыя грошы, якія выпускаюцца звычайна мясцовымі ўладамі.
3. Папяровыя грошы, якія больш не ўжываюцца, а выкарыстоўваюцца для калекцыі..
[Фр. bon — талон, чэк (на плацеж).]
бо́ны 2, ‑аў; адз. бон, ‑а, м.
1. Плывучая загарода, якая выкарыстоўваецца пры лесасплаве, а таксама плывучыя загароды, якія перашкаджаюць варожым караблям праходзіць з мора ў гавань.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
данасі́ць, ‑нашу, ‑носіш, ‑носіць; заг. данасі; зак., каго-што.
1. Скончыць насіць што‑н., перанесці поўнасцю з аднаго месца ў другое. Данасіць дровы ў хлеў.
2. Знасіць зусім, поўнасцю (адзенне, абутак і пад.). Данасіць чаравікі. // Скончыць насіць што‑н. паношанае. Данасіць братаў касцюм.
3. Нарадзіць не раней, як закончыцца нармальны тэрмін цяжарнасці. — Гэта цяжка раджаць?.. — Большай пакуты мусіць на свеце няма. Але ў мяне гэта было таму, што я крыху не данасіла. Чорны.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
рэспу́бліка, ‑і, ДМ ‑ліцы, ж.
Форма дзяржаўнага кіравання, пры якой вярхоўныя дзяржаўныя ўлады выбіраюцца на пэўны тэрмін, а таксама краіна з такім дзяржаўным ладам.
•••
Буржуазная дэмакратычная рэспубліка — форма дзяржаўнага кіравання, пры якой сапраўдная ўлада належыць буржуазіі.
Народная дэмакратычная рэспубліка — форма дзяржаўнага кіравання сацыялістычнага тыпу, палітычную аснову якой складаюць народныя сходы і народныя саветы.
Савецкая сацыялістычная рэспубліка — форма дзяржаўнага кіравання, калі ўся ўлада належыць працоўным у асобе Саветаў народных дэпутатаў, якія складаюць палітычную аснову дзяржавы.
[Лац. respublica.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Калчада́н ’агульная назва мінералаў, якія з’яўляюцца сярністымі, мыш’яковістымі, а таксама сурменістымі злучэннямі металаў’ (ТСБМ). Тэрмін запазычан з рус. мовы, дзе праз франц. calcédoine узыходзіць да с.-лац. calcidonius, chalcedonius lapis. У сваю чаргу апошняе да χαλκηδών — мясцовай назвы ў Малай Азіі, прым. χαλκηδόνιος гл. Мацэнаўэр, Cizí sl., 210, дзе ў сувязі з рус. халцедон звяртаецца ўвага на рознае паходжанне рус. слоў.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ко́зыр ’карта той масці, якая лічыцца старшай і б’е любую карту другіх масцей’ (ТСБМ). Укр. козир, рус. козырь ’тс’, польск. kozera, kozyr, чэш. kozera, kozyř ’тс’. Найбольш верагодная версія: з тур. koz ’казырная карта’ з далейшым словаўтваральным ускладненнем. Гл. Шанскі, 2, 8, 188–189. Параўн. Локач, 97. Вандроўны тэрмін. Шляхі яго распаўсюджання ўдакладніць цяжка. Версія аб яго спрадвечнасці (Фасмер, 2, 279) зусім неверагодная.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
укла́сціся, -ладу́ся, -ладзе́шся, -ладзе́цца; -ладзёмся, -ладзяце́ся, -ладу́цца: -ла́ўся, -ла́лася; -ладзі́ся; зак.
1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Умясціцца ў што-н.
Усе рэчы ўклаліся ў чамадан.
2. перан., у што. Падысці пад якую-н. катэгорыю, класіфікацыю (кніжн.).
У. ў інструкцыю.
3. перан. Паспець зрабіць што-н. у пэўны тэрмін.
У. ў рэгламент.
4. Легчы (спаць), улегчыся (разм.).
У. на канапе.
◊
Укласціся ў галаве або у свядомасці (разм.) — дайсці да свядомасці, стаць зразумелым.
|| незак. уклада́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца і укла́двацца, -аюся, -аешся, -аецца.
У галаве (у свядомасці) не ўкладваецца што-н. (немагчыма дапусціць, паверыць у што-н.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
насу́праць і насупро́ць, прысл. і прыназ.
1. прысл. Прама перад кім-, чым-н., на процілеглым баку.
Ён жыве н.
2. прысл. Наперакор, нязгодна з кім-, чым-н. (разм.).
Гаварыць н.
Рабіць усё н.
3. прыназ. з Р. Указвае на прадмет або асобу, перад якімі на процілеглым баку што-н. размяшчаецца.
Сядзець н. акна.
4. прыназ. з Р і Д. Наперакор каму-, чаму-н., нязгодна з кім-, чым-н.
Н. жаданням.
Н. волі бацькі.
5. прыназ. з Р. Указвае на тэрмін, адрэзак часу, перад якім што-н. існуе, адбываецца ці павінна адбыцца.
Паехаць у горад н. ночы.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
пры́кладны, ‑ая, ‑ае.
1. Прыблізны. Прыкладны тэрмін. □ «Заўтра вышлю дзве разведкі, дальнюю і бліжнюю», — вырашыў .. [Міхееў], прачарціўшы на карце прыкладны маршрут. Шамякін.
2. Выдатны, узорны. Прыкладныя паводзіны. □ Першага верасня Дзёмка пайшоў у школу і хутка стаў прыкладным вучнем. Сіняўскі. Ён [Мірон] жа змагаўся, Упарта свайго дамагаўся. Прыкладным, лепшым калгасам калгас яго зваўся. Куляшоў.
прыкла́дны, ‑ая, ‑ае.
Разм. Звязны, складны (пра мову).
прыкладны́, ‑а́я, ‑о́е.
Які мае чыста практычнае значэнне, прымяняецца на практыцы. Прыкладныя навукі. Прыкладная электратэхніка. Прыкладное мастацтва.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Арфагра́фія. Пад рускім уплывам гэта форма замацавана ў 1933 (Шакун, Гісторыя, 292). Да гэтага ў практыцы выкарыстоўваўся тэрмін у польскім афармленні: ортографія (Красней, Лекс. і грам., 19). У канцы XVI — пачатку XVII ст. ст.-бел. орѳографія (Зізаній). Недакладна КЭСРЯ, 302, аб французскім паходжанні рус. орфография ў XVIII ст. Фасмер (3, 154 без даты) указвае на грэчаскую крыніцу (ὀρθογραφία ’правільнае пісьмо’) пры ўздзеянні лацінскага націску.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ра́та ’адна з частак агульнай платы, доўгу і пад.’ (ТСБМ, Сл. ПЗБ), ’тэрмін нейкай аплаты’ (Варл.), ’чарговая павіннасць, павіннасць па чарзе’ (ТС), ’чарга’ (Сл. ПЗБ), ’чарга пасці жывёлу’ (Сцяшк. Сл., З нар. сл.). Параўн. польск. rata ’тс’ < ням. Rate ’частка, доля, частковы плацеж’ < лац. ratus ’аблічаны, вызначаны’, rata pars ’вызначаная частка’. Адзначаецца з XVI ст., запазычана з лацінскай праз польскую (Булыка, Лекс. запазыч., 84).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)