ме́рзнуць, ‑ну, ‑неш, ‑не; пр. мёрз, мерзла; незак.
1. Рабіцца вельмі халодным, калець, дубець; моцна адчуваць холад. Ад доўгага стаяння на месцы ў Міці пачалі мерзнуць ногі. Навуменка. — Падлівай цёплай вады, ато бо, яшчэ маці завецца! — дзіця мерзне, а яна і не дбае, — нездаволена камандавала бабка. Васілевіч.
2. Гінуць ад марозу, вымярзаць. Не мерзнуць кветкі ў цяпле. Аўрамчык.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прагля́нуць, ‑гляну, ‑глянеш, ‑гляне; зак.
Выглянуць, паказацца, стаць бачным на кароткі час. Дождж перастаў, праглянула сонца. В. Вольскі. Хмызы парадзелі, і ўперадзе праглянула палоска бурага ворыва. Хадановіч. // Месцамі з’явіцца. Разлілася.. [рэчка] паміж кустамі алешніку, асака праглянула на купінах, зноў дзяўчаты прыйшлі па лясныя кветкі. Даніленка. Трапляюцца толькі сыраежкі, ваўнянкі, ды яшчэ ліпкі масл[я]к прагляне з-пад хваёвай лапы. Кандрусевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
фрукт, ‑а, М ‑кце, м.
1. звычайна мн. (фру́кты, ‑аў). Ядомы плод некаторых дрэў і кустоў. У гэтай мясцовасці шмат апельсінавых садоў і рысавых палёў. Увесь год свежыя фрукты, яркія кветкі. В. Вольскі.
2. перан. Разм. пагард. Пра чалавека з адмоўнымі якасцямі; тып, суб’ект. Бач ты, фрукт! Яшчэ малако на губах не абсохла, а павучае ўжо, куранё! Каршукоў.
[Лац. fructus.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
шаліно́ўка, ‑і, ДМ ‑ноўцы; Р мн. ‑новак; ж.
Разм. Вялікая тонкая шарсцяная, кашміровая хустка ў кветкі. Тады той, што моцна трымаў Вольгу за руку, прапанаваў ёй: — Выйдзем... пройдземся. — Яна ўскінула на плечы шаліноўку. Лось. Вось і на гэты раз.. [Марфа] крыху ўзнімалася над людскімі галовамі, і яе высокая кукла ў квя[ці]стай шаліноўцы паварушвалася ў такт барабана. Кулакоўскі.
[Ад польск. szalinówka.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Супо́л ’вузел на нітцы, вяроўцы і інш.’ (беласт., Сл. ПЗБ). З польск. supeł ’вузел’, форма з мазурэннем; у гаворках таксама szupeł, szypuł/sypuł, каш. šipeł ’тс’ і г. д. Борысь (587) мяркуе аб сувязі з szypułka ’сцябло, на якім знаходзіцца кветка або плод’ і прапаноўвае як пераходнае звяно значэнне ’завязь (кветкі або садавіны), якая мае форму звітага шарыка, вузла’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сіняво́д — нейкая расліна з паралельнымі назвамі конікі, чаравічкі (віл., Стан.). Параўн. укр. синьово́д ‘рагулькі, Delphinium L.’, якое па колеры і форме кветкі збліжаецца з синьово́д ‘птушка зімародак, Alcedo atthis L.’, што да си́ній і вода́ (ЕСУМ, 5, 239). Несумненная сувязь з сіні (гл.), спецыфічная форма кветак адлюстравана ў іншых назвах, што могуць нагадваць галаву воднай птушкі.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
распусці́цца, -пушчу́ся, -пу́сцішся, -пу́сціцца; зак.
1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Раскрыцца, разгарнуцца, пакрыцца лістамі (пра пупышкі, кветкі, лісты).
Распусціліся бярозы.
2. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Расплесціся, развіцца (пра што-н. заплеценае).
Косы распусціліся.
3. Пачаць весці сябе непрыстойна; стаць недысцыплінаваным (разм.).
Распусціліся дзеці без бацькі.
4. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Перайсці ў вадкі стан.
Масла распусцілася на патэльні.
5. Разысціся, растварыцца ў вадзе.
У гарачай вадзе цукар хутка распусціўся.
|| незак. распуска́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца.
|| наз. распуска́нне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
ру́жа, -ы, мн. -ы, руж, ж.
1. Расліна з прыгожымі шырокапялёсткавымі пахучымі кветкамі і сцяблом, звычайна пакрытым шыпамі.
Усеяць чый-н. шлях ружамі (перан.: зрабіць чыё-н. жыццё лёгкім, шчаслівым).
2. Архітэктурнае або ювелірнае ўпрыгожанне, якое схематычна перадае форму кветкі гэтай расліны.
○
Ружа вятроў (спец.) —
1) графічнае адлюстраванне паўтаральнасці напрамку вятроў у пэўным месцы;
2) вятры, якія дзьмуць адначасова ў розных напрамках.
|| памянш. ру́жачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж.
|| прым. ру́жавы, -ая, -ае (да 1 знач.).
Р. алей.
Сямейства ружавых (наз.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
со́хнуць, -ну, -неш, -не; сох, -хла; -ні; незак.
1. Рабіцца сухім, трацячы вільгаць.
На лузе сохне сена.
У горле сохне (безас.; перасыхае).
2. Вянуць, гінуць (пра расліны).
Пакаёвыя кветкі чамусьці сохнуць.
Трава сохне без дажджу.
3. перан. Худзець (ад хваробы, перажыванняў, цяжкай працы).
Хворы сохне.
4. Пакутаваць ад кахання.
С. па дзяўчыне.
|| зак. вы́сахнуць, -ну, -неш, -не; вы́сах, -хла; -ні (да 1 знач.), засо́хнуць, -ну, -неш, -не; засо́х, -хла; -ні (да 2 знач.) і прасо́хнуць, -ну, -неш, -не; прасо́х, -хла; -ні (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Булдоўка ’расліна Nuphar luteum Sm., гарлачык жоўты’ (Інстр. II, Кіс., там і крыніцы). Паколькі расліна мае «пузатыя» кветкі, то яна часта носіць назвы тыпу ба́нька (< ба́нька ’пузатая пасудзіна’), глечыкі, кушынкі, жбанкі (гл. пад банька і іншыя падобныя назвы). У дадзеным выпадку выступае аснова булд-, якой часта называюць пузатыя, круглыя, выпуклыя прадметы (гл. булд-, булдава́, булды́га, булды́р, бульды́р). Параўн. яшчэ назвы кветак тыпу булдоўнік.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)