гуверна́нтка, ‑і, ДМ ‑тцы; Р мн. ‑так; ж.
Выхавальніца ў буржуазных і дваранскіх сем’ях, звычайна іншаземка, якую наймалі для выхавання дзяцей і першапачатковага навучання грамаце.
[Фр. gouvernante.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
часасло́ў, ‑лова, м.
Праваслаўная царкоўная кніга з тэкстамі для штодзённых песнапенняў або службаў (у мінулым па гэтай кнізе вучылі і грамаце). У Рагазіне калі што і можна было дапасці пачытаць, дык хіба толькі біблію або часаслоў. Сабаленка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
вучы́цца, вучу́ся, ву́чышся, ву́чыцца; незак.
1. чаму і з інф. Засвойваць якія-н. веды, навыкі, звычкі.
В. грамаце.
В. майстэрству.
В. быць самастойным.
2. Атрымліваць адукацыю, спецыяльнасць.
В. ў школе.
В. на настаўніка.
В. за слесара.
|| зак. вы́вучыцца, -вучуся, -вучышся, -вучыцца і навучы́цца, -вучу́ся, -ву́чышся, -ву́чыцца.
|| наз. вучо́ба, -ы, ж. (да 2 знач.) і вучэ́нне, -я, н.
Палітычная вучоба.
Паслаць на вучобу каго-н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Ма́льчык ’хлопчык’ (лудз., Сл. ПЗБ; ушац., Пан. дыс.), малчык (Растарг.), мальчы́шка ’хлапчук, хлопчык’ (в.-дзв., Сл. ПЗБ, Бяльк.), мальчы́шачка ’тс’ (Растарг.). З рус. мальчик, мальчишка. Параўн., аднак, ст.-серб.-харв. malьcikъ ’тс’ (у Дзечанскай дароўнай грамаце).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
а́збука, -і, ДМ -буцы, ж.
1. Сукупнасць літар якой-н. пісьменнасці, размешчаных у пэўным парадку; алфавіт.
Беларуская а.
2. Вучэбны дапаможнік для пачатковага навучання грамаце; буквар.
3. перан. Асноўныя, прасцейшыя палажэнні якой-н. навукі, справы; аснова чаго-н.
А. навукі.
○
Азбука Морзэ — сістэма ўмоўных знакаў для перадачы літар праз тэлеграф.
Нотная азбука — сістэма нотных знакаў для перадачы музычных гукаў.
|| прым. а́збучны, -ая, -ае.
А. парадак.
◊
Азбучная ісціна — пра агульнавядомую, простую думку, ісціну.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Аспада́р ’гаспадар’ (Шн.). Жураўскі (Праблемы філал., 43) і Булахаў (Працы IM, 2, 61) адзначалі старабеларускія варыянты господаръ, осподаръ, сподаръ; ст.-бел. осподаръ ужо ў грамаце 1386 г. Г‑ страчвалася фанетычна ў пачатку слова перад галосным (Карскі, 1, 371–372), магчыма, у выніку асэнсавання яго як пратэтычнага. Гл. гаспадар.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Вы́зваліць (БРС, Нас., Шат., Касп., Бяльк., Яруш., Шпіл., Грыг.). Рус. вы́зволить, укр. ви́зволити. Ст.-рус. запазычанне з польск. wyzwolić ’зрабіць вольным’. Упершыню фіксуецца ў «Жалаванай грамаце вялікага князя Аляксандра Вітаўта літоўскім жыдам» (1388 г.) (Сразнеўскі, 1, 443). Відавочна, слова першапачаткова было запазычана ў заходнія дыялекты ст.-рус. мовы (Шанскі, 1, В, 224).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Зілязе́нь ’качар’ (віц., Нар. сл.), (тураў.) зелезён ’тс’. Форма з азванчэннем першага зычнага ўзыходзіць да ўсх.-слав. селезень < selzěnь < selg‑. Прасл. selg‑ насуперак Фасмеру (3, 595) цалкам рэальна давала і ўсх.-слав. солог‑ у злучэнні гуска сологая ў Наўг. грамаце на бяросце № 330. Пачатковае з‑ магло ўзнікнуць пад уздзеяннем наступнага ‑з‑ у выніку дыстантнай асіміляцыі.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
На́да ’трэба’ (Бяльк.), на́да, на́ды (Сл. ПЗБ), рус. на́до ’тс’; упершыню фіксуецца ў Полацкай грамаце 1264 г. (Сразн.). Скарочаная форма ад прыслоўя надобѣ, утворанага ад месн. скл. назоўніка даба з прыназоўнікам на (Карскі 2-3, 76; Фасмер, 3, 38). Форма на ‑ды адлюстроўвае, відаць, уплыў прыслоўяў тыпу тады, туды і г. д. Гл. на́дабе.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
гра́мата, ‑ы, ДМ ‑мэце, ж.
1. Уменне чытаць і пісаць. Сельскі настаўнік павінен быў вучыць на сяле грамаце і дзяцей і дарослых. «Беларусь». Пайшоў Антось у армію цёмным хлопцам і вырас у барацьбе да камандзіра, навучыўся грамаце. Чарнышэвіч. // Пачатковыя звесткі з якой‑н. галіны ведаў. Музычная грамата. Палітычная грамата. Тэхнічная грамата.
2. Афіцыйны дакумент, якім узнагароджваюць за пэўныя поспехі. Пахвальная грамата. Ганаровая грамата.
3. Уст. Пісьмо, пасланне. □ Першае вядомае гісторыкам пісьмовае сведчанне, у якім адзначаецца роля Мінска ў Вялікім княстве Літоўскім, — гэта грамата вялікага князя літоўскага ад 1444 года. «Полымя».
•••
Ахоўная грамата — дакумент, які сведчыць, што асоба або яе маёмасць знаходзіцца пад асаблівай аховай дзяржаўнай улады.
Берасцяная грамата — старажытнарускія пісьмы і дакументы, напісаныя на бяросце.
Вярыцельная грамата — урадавы дакумент пра назначэнне пэўнай асобы дыпламатычным прадстаўніком у якой‑н. дзяржаве.
Кітайская грамата — пра што‑н. цяжкае для разумення; тое, у чым цяжка разабрацца.
Фількава грамата — непісьменны складзены дакумент; дакумент, які не мае юрыдычнай сілы.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)