вышчэ́льваць
‘вытарашчыць вочы; вышукваць што-небудзь (што ты тут вышчэльваеш?)’
дзеяслоў, пераходны, незакончанае трыванне, незваротны, 1-е спражэнне
| Цяперашні час |
|---|
|
адз. |
мн. |
| 1-я ас. |
вышчэ́льваю |
вышчэ́льваем |
| 2-я ас. |
вышчэ́льваеш |
вышчэ́льваеце |
| 3-я ас. |
вышчэ́львае |
вышчэ́льваюць |
| Прошлы час |
|---|
| м. |
вышчэ́льваў |
вышчэ́львалі |
| ж. |
вышчэ́львала |
| н. |
вышчэ́львала |
| Загадны лад |
|---|
| 2-я ас. |
вышчэ́львай |
вышчэ́львайце |
| Дзеепрыслоўе |
|---|
| цяп. час |
вышчэ́льваючы |
Крыніцы:
piskunou2012.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
вы́трашчыць, ‑шчу, ‑шчыш, ‑шчыць; зак., што.
Разм. Шырока раскрыць (пра вочы); вытарашчыць. Нагнуўшыся, .. [маці] прыцягнула мяне да сябе і сказала: — Ну чаго вачаняты вытрашчыў?.. Хадановіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Вы́тарачыць ’вытарашчыць вочы’ (З нар. сл., навагр.). Рус. дыял. вы́торочить ’абшыць, аблямаваць’ і ’высунуць, вытарашчыць вочы’; ’выстраіцца, убрацца’, вы́торочки ’вочы, зрэнкі’. У бел. запазычанне з рус., таму што слова цалкам ізаляванае. Не зусім ясна, ці звязана рус. выторочить ’тарашчыць вочы’ з вы́торочить, торочи́ть, торока (гл. таро́кі). Магчыма семантычнае развіццё: выторочить ’звольніць з тарокаў’ → ’выцягнуць, высунуць вонкі’ → ’вытарашчыць вочы’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
вы́тарашчаны, ‑ая, ‑ае.
1. Дзеепрым. зал. пр. ад вытарашчыць.
2. у знач. прым. Тое, што і вытрашчаны (у 2 знач.). Вытарашчанымі вачамі .. [Сівалоб] глядзеў на даярак і нічога не разумеў. Сабаленка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
вы́пучить сов., разг. вы́пучыць, мног. павыпу́чваць, вы́пнуць; (о глазах) прост. вы́тарашчыць, вы́трашчыць, вы́лупіць;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
вы́таращить сов., разг. вы́тарашчыць, вы́трашчыць, вы́лупіць, мног. павылу́пліваць; обл. вы́тарапіць; (уставить глаза) утаро́піць;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
*Вы́рапіць, вы́рапити (очи) ’вытарашчыць вочы’ (Бес.). Няясна. Магчыма, звязана з рыпець, рыпаць (гл.), рус. рыпе́ть, польск. rypać, славац. rapkať і г. д.; асабліва параўн. укр. ра́піти ’тс’. Адносна семантыкі параўн. вызверыцца ’закрычаць са злосцю’ і ’вытарашчыць вочы’, г. зн. дзеяслоў, відавочна, меў сінкрэтычнае значэнне ’крычаць, вытарашчыўшы вочы’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Вы́рачыць ’вытарашчыць вочы’ (БРС, Сцяшк. МГ, Янк. БП, 457). Рус. дыял. вы́рачить, польск. wyraczić ’тс’. Ад рак (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
вы́каціць, -качу, -каціш, -каціць; -качаны; зак.
1. што. Коцячы, перамясціць, выдаліць.
В. бочку з падвала.
В. калёсы на двор.
2. Хутка выехаць адкуль-н. (разм.).
На плошчу выкаціў аўтобус.
3. перан., асаб. і безас. Знішчыць агнём (разм.).
Пажар выкаціў палавіну вёскі.
◊
Выкаціць бельмы (разм., груб.) — вытарашчыць вочы.
|| незак. выко́чваць, -аю, -аеш, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Выталу́піць ’вытарашчыць, вылупіць вочы’ (Крывіч, 12, 1926, 111). Відавочна, з *вы‑то‑лупіць (гл. лупіць), дзе ‑то‑ ўзмацняльная ўстаўка; параўн., напрыклад, чэш. roz‑to‑milý, рус. рас‑то‑пырить (параўн. Фасмер, 3, 446).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)