Verbum

Талала́й фігуральна ’язык’: за сценою косценою брэшэ талалай (загадка) (ТС), ’тс’: миж белиньких бярозак Та​^ылалай брэша (барыс., Ляц.), ’брахлівы, звяглівы сабака’ (слуц., Жыв. НС). Укр. талала́й ’язык’: за билою березою талалай плеще (Грынч.), рус. смал. талалу́й ’тс’. Вытворнае ад талала́ (гл.) (ЕСУМ, 5, 507; Фасмер, 4, 14).

Турку́ць ‘туркач, мядзведка’ (шальч., Сл. ПЗБ). З літ. turkùtis ‘тс’ (Грынавяцкене, там жа, 5, 148). Параўн., аднак, польск. turkuć ‘тс’, якое Брукнер (585) разглядае як вытворнае ад turkać (гл. туркаць ₁); паводле Бяднарчука (Językowy obraz WKL, 19), turkuć ‘від жука’ фіксуецца з канца XIV ст. у лацінскамоўных дакументах.

Бянтэ́жыць. Укр. бенте́жити ’тс’. Слова вельмі няяснага паходжання. Рудніцкі (104) хоча бачыць сувязь з укр. бенте́г ’паслушнік’ (слова, якое таксама не мае этымалогіі). Шэрэх (ZfslPh, 23 (1), 1954, 160) бачыў тут вытворнае ад зах.-укр. бете́г(а) ’хвароба; ні на што няздатны чалавек’ (< венг.) з арго-інфіксам ‑н‑. Вельмі няпэўна.

Выкрута́сы ’хітрыкі, выкручванне’ (БРС, Др.-Падб., Гарэц., Інстр. III); ’выгін ракі’ (Шат., Яшк.). Рус. выкру́тасы, укр. викрута́си, польск. wykrętasy ’тс’. Вытворнае ад выкрут пры дапамозе суф. ‑ас (Шанскі, 1, В, 225). Усё да крутой (Фасмер, 1, 368). Аб магчымым балтыйскім паходжанні суф. гл. Карскі, Белорусы, 137; Лаўчутэ, Лекс. балт., 19.

Сяма́к ’манета’ (Касп.), семак (симакъ) ’12 капеек’ (Нік. Очерки). Параўн. укр. дыял. сіма́к ’манета 7 капеек асігнацыямі або 2 капейкі срэбрам’, рус. дан. сема́к ’2 капейкі’. Вытворнае ад сем (гл.), параўн. Фасмер, 3, 598; што адлюстроўвае стары падлік на асігнацыі, які захоўваўся ў Віцебскай губерні (Нас., 577), з далейшай дээтымалагізацыяй.

Багаві́ца ’багіня, бажаство’ (Касп.), ’багіня; нейкая хвароба’ (Др.-Падб.), ’багіня (?) або назва нейкай хваробы’ (Гарэц.: «Багавіца цябе ведае!»). Вытворнае ад прыметніка богавы ’божы’. Як назва хваробы, гэта табуістычнае (эўфемічнае) утварэнне: хваробы часта называюць «божымі» (параўн. рус. бо́жья хвароба’, гл. Фасмер, 1, 184; чэш. božec, ням. Gewalt Gottes ’эпілепсія’, параўн. БЕР, 1, 61).

Багоўка ’божая кароўка’ (Інстр. лекс.). Вытворнае ад бог (гл.). Божую кароўку ў многіх мовах называюць «божай жывёлінай». Параўн. бел. божая кароўка, рус. божья коровка, укр. божа коровичка, польск. boża krówka, ням. Herrgottsschäfchen, Herrgottskühlein, Gotteskälblein, рум. vaca‑domnului (насякомае Lygaeus equestris, падобнае да божай кароўкі), фін. jumalanlehmä і г. д. Параўн. Фасмер, 1, 184.

Бахмачы́ ’бахілы, скураныя лапці’ (Нас., Гарэц.). Відавочна, вытворнае ад бахма́ты (гл.). Параўн. значэнне гэтага апошняга ва ўкр. мове: ’мешкаваты (аб адзенні)’. Параўн. яшчэ рус. бахме́т ’касматы, махнаты і г. д.’, ’непаваротлівы’. Першапачаткова бахмачы́ — ’дрэнны, мешкаваты абутак’. Аб магчымасці j‑форм ад бахма́т‑ гл. Трубачоў, Происх., 57–58, (дзе прыводзяцца тапанімічныя назвы тыпу Бахмач).

Вэрч ’скрутак лыка, лазы’ (Інстр. III), укр. верч ’скрутак, пучок’, рус. верчь ’тое, што спрадзена без верацяна (канапляная пража, вяроўка і г. д.)’. Параўн. таксама і рус. ве́рча ’від пражы; палавік, сатканы з ануч’. Утварэнне ад дзеяслова *vьrtěti. Усх.-слав. формы адлюстроўваюць старое вытворнае з ‑j‑ суфіксацыяй (vьrt‑jь). Гл. Рудніцкі, 367.

Даро́га ’дарога’. Прасл. слова. Параўн. рус. доро́га, укр. доро́га, польск. droga, чэш. dráha ’тс’, серб.-харв. дра̏га ’яр, лагчына’ і г. д. Праформа *dórga. Найбольш верагоднае тлумачэнне: *dorga‑, вытворнае ад *dьrgati ’рваць, вырываць, расчышчаць’. Гл. Трубачоў, Эт. сл., 5, 75. Гл. далей Фасмер, 1, 530; Бернекер, 1, 212; Траўтман, 45; Слаўскі, 1, 167.