хату́ль, ‑я, м.
Разм. Вялікі клунак рэчаў, звязаных у хустку, посцілку і пад., які звычайна носяць за спінай. Праз гадзіну ўся Старыца — на фурманках і пешкі, з хатулямі, кошыкамі, скрынкамі, гонячы перад сабой жывёлу, — рушыла ў лес. Хадкевіч. Васіль з хатулём за плячыма і чамаданам у руцэ ідзе паволі, не спяшаючыся. Кавалёў. / у вобразным ужыв. Зямля наша пагарбела — Магіл хатулі За плячыма... Барадулін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
спатрэ́біцца сов. пона́добиться; потре́боваться; пригоди́ться;
ён мне яшчэ́ с. — он мне ещё пона́добится (пригоди́тся);
на гэ́та ім с. не менш за гадзі́ну — на э́то им пона́добится (потре́буется) не ме́нее ча́са
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
змарне́ць, ‑ею, ‑ееш, ‑ее; зак.
Змучыўшыся, страціць свежасць; схуднець. Сілу ўсю сваю аддаў на пана І змарнеў, нібы трава, стары. Смагаровіч. За якую-небудзь гадзіну твар урача змарнеў так, нібы ён цяжка перахварэў і нядаўна ўстаў са шпітальнага ложка. Алешка. // Спыніць развіццё, рост; зачахнуць, звяць (пра расліны). Калі на няшчасце раннія каліўцы падмерзнуць ці па якой прычыне змарнеюць, то застанецца надзея яшчэ на познія каліўцы. Кулакоўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
памча́ць, ‑мчу, ‑мчыш, ‑мчыць; зак.
1. каго-што. Пачаць імчаць, вельмі хутка, стрымгалоў павезці каго‑, што‑н. Голасна коні заржалі на пашы, Гвардыі смелых памчалі на бітвы. Купала. // Захапіўшы, пацягнуць за сабой сілай руху. Прачнуўся вецер І па свеце Памчаў сарваныя лісты. Тарас.
2. Тое, што і памчацца. Поезд зрабіў невялікі прыпынак на гадзіну.. і памчаў на Брэст. Філімонаў. — Воўк! — крыкнуў [дзед] і напрасткі памчаў да берага. Сачанка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пратачы́ць 1, ‑тачу, ‑точыш, ‑точыць; зак., што і без дап.
1. Выканаць на такарным станку. Пратачыць паз.
2. Тачыць некаторы час. Пратачыць цэлую гадзіну.
пратачы́ць 2, ‑тачу, ‑точыш, ‑точыць; зак., што.
1. Праесці, прагрызці дзіркі, хады, канаўкі ў чым‑н. (пра чарвякоў, насякомых, грызуноў). А што як пацукі за ноч прагрызуць дзірку і праточаць грошы? Лупсякоў.
2. Прамыць дзірку ў глебе (пра цякучую ваду).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
ужа́ць сов.
1. смочь жать;
гэ́тым сярпо́м не ўжнеш — э́тим серпо́м не смо́жешь жать;
2. (некоторое количество) сжать, нажа́ть;
за гадзі́ну шмат ужа́лі — за час мно́го сжа́ли;
у. травы́ — нажа́ть травы́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
ча́йны в разн. знач. ча́йный;
ч. куст — ча́йный куст;
~ная фа́брыка — ча́йная фа́брика;
~ная лы́жка — ча́йная ло́жка;
○ ч. грыб — ча́йный гриб;
◊ праз гадзі́ну па ~най лы́жцы — че́рез час по ча́йной ло́жке
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
адлучы́цца, ‑лучуся, ‑лучышся, ‑лучыцца; зак.
Пакінуць якое‑н. месца на пэўны час; выйсці, адысці. Адлучыцца з дому. □ Марынка ўспомніла, як Паходня.. падышоў і пацалаваў яе, сказаўшы, што адлучыцца на якую гадзіну на калгасны двор па справах. Хадкевіч. // Аддзяліцца, адысці ад каго‑, чаго‑н. □ Гадзіны дзве ўся калона рухалася разам з партызанамі. Потым партызаны адлучыліся і пайшлі кожны сваім маршрутам. Колас. Віктар адлучыўся ад варот і знік у цемрадзі. Лобан.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
абе́д, ‑у, М ‑дзе, м.
1. Яда сярод дня; полудзень. Абед пачынаецца ў гадзіну дня. Запрасіць на абед. // Форма прыёму гасцей з нагоды якой‑н. урачыстасці. Даць абед. Званы абед.
2. Ежа для спажывання ў абедзенны час. Абед з трох страў. Смачны абед. Вегетарыянскі абед.
3. Час, у які звычайна абедаюць; абедзенны перапынак. Настаў абед. Прайшоў абед.
•••
Лукулаўскі абед — вельмі багаты абед.
Царскі абед — вельмі багаты, пышны абед.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
на¹, прыназ.
I. з В і М.
1. Ужыв. пры абазначэнні месца ці прадмета, на паверхні якога знаходзіцца хто-, што-н. або куды накіраваны рух, дзеянне.
На стале.
Напісаць на паперы.
Легчы на ложак.
Выйсці на паляну.
2. Ужыв. пры абазначэнні месца або часу дзеяння, а таксама асобы ці прадмета, якія з’яўляюцца аб’ектам дзеяння.
Ісці на працу.
Запланаваць сустрэчу на вечар.
Затрымаць погляд на субяседніку.
Вынесці пытанне на агульны сход.
II. з В.
1. Ужыв. пры абазначэнні тэрміну, прамежку часу.
Запас на зіму.
Спазніцца на гадзіну.
2. Ужыв. для абазначэння прадмета, які з’яўляецца прыладай, інструментам, сродкам для якога-н. дзеяння.
Узяць на буксір.
Зашпіліць на ўсе гузікі.
3. Ужыв. пры абазначэнні колькасці, меры, якія вызначаюць межы чаго-н.
Наваколле відаць на пяць кіламетраў.
Работы на гадзіну.
4. Ужыв. пры ўказанні на мэту, прызначэнне якога-н. дзеяння, прадмета.
Спяшацца на дапамогу.
Сабрацца на вячэру.
Лес на будоўлю.
5. Ужыв. пры абазначэнні спосабу дзеяння, стану.
Расказваць на памяць.
Паверыць на слова.
Зрабіць на свой густ.
III. з М.
1. Ужыв. пры абазначэнні спосабу ўтварэння дзеяння або характару выяўлення працэсу.
Поўзаць на карачках.
Усё рабіць на хаду.
2. Ужыв. для абазначэння прадмета, пры дапамозе якога ўтвараецца дзеянне.
Смажыць на алеі.
Рухавік працуе на бензіне.
3. Пры паўтарэнні назоўнікаў паказвае на наяўнасць вялікай колькасці чаго-н. (разм.).
Лата на лаце.
Калдобіна на калдобіне.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)