далако́п, ‑а, м.
Рабочы, які капае магілы. Далакопы ўзяліся за рыдлёўкі, натоўп пачаў разыходзіцца, расцякаючыся па сцежках, што вялі да выхаду з могільніка. Хадкевіч. Магіла была гатова. Апёршыся на лапаты, чакалі далакопы, калі закопваць ім. Вярцінскі. // Той, каму даручана капаць, раскопваць што‑н. [Вера:] Мы з Чарнавусам касцямі не займаемся, гэта Гарлахвацкі іх перабірае. А наша справа — мел, гліна, вапна, фасфарыты. Галоўны далакоп — Аляксандр Пятровіч, а я яму памагаю. Крапіва.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
перамы́чка, ‑і, ДМ ‑чцы; Р мн. ‑чак; ж.
1. Вузкая палоска зямлі паміж суседнімі воднымі масівамі, паглыбленнямі і пад. Капаць канаву з перамычкамі. □ Нарач аддзяляецца ад суседняга возера Мястра вузкай перамычкай з пралівам. «Беларусь».
2. Часовая плаціна, гаць. Перакрыць раку перамычкай. □ Калі канал будзе гатоў, перамычку ўзарвуць, і воды .. хлынуць па каналу. Дуброўскі.
3. Спец. Праваднік, які злучае два электрычныя ланцугі.
4. Спец. Аконнае або дзвярное перакрыцце.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Грэ́баваць ’грэбаваць’. Укр. гре́бувати, гре́бати, рус. греба́ть, грёбать. Фасмер (1, 454) параўноўвае з чэш. hřebati ’сварыцца, лаяць’ і далей з рус. гребу́ (так і Бернекер, 1, 348). Падрабязна ў Трубачова, Эт. сл., 7, 108–109 (пад *grebati, *grěbati). Лічыцца, што значэнне ’грэбаваць’, ’лаяць’ развілося з ’капаць, капацца’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ка́пнуць ’памерці’ (Растарг., Юрч.), серб.-харв. ка̏пнути ’выбіцца з сіл’, макед. капне ’знемагчыся’, балг. капна ’ўпаду ад знясілення, згіну’. Прасл. kap‑nǫ‑ti, якое пасля спрасцілася ў кануць ’прапасці, знікнуць бясследна’, як рус. тонуть < topnǫti ’тапіцца’. Да ка́паць (гл.). Семантыка больш падрабязна ў Трубачова (9, 147–148).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Копша 1 ’капун, маларухавы, павольны ў рухах чалавек’ (ТС), ’лянівая жанчына’ (Мат. Гом.). Гл. капацца. Назоўнік утварыўся з дапамогай экспрэсіўнага суфікса ‑ша Nomina agentis (SP, 2, 76–77; Сцяцко, Афікс. наз., 75–76).
Копша 2 ’далакоп, магільны дух’ (Нас., Яруш.). Да капаць (гл.). Параўн. копша 1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тры́пер ‘ганарэя’ (ТСБМ), тры́пэр ‘тс’ (Некр. і Байк.). Праз рускую мову (триппер) ці польскую (tryper) з ням. Tripper ‘тс’, якое ад дзеяслова trippen ‘ка́паць’ (Голуб-Ліер, 489; Фасмер, 4, 103; ЕСУМ, 5, 640; Вінцэнц), генетычна звязанага з tropfen ‘тс’, ст.-в.-ням. tropfo ‘кропля’, англ. drop ‘тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ка́пля ’кропля, часцінка вадкасці’ (ТСБМ, Сержп. Ск., Сцяшк., Яруш.; КЭС, лаг.; шчуч., Сл. паўн.-зах.). Укр., рус. капля, ст.-рус. каплꙗ польск. уст. дыял. kapia ’тс’, ’капеж’, чэш. kápě, славац. kaplina, славен. káplja, серб.-харв. ка̏пља, балг. капля, ст.-слав. каплꙗ. Прасл. kapja < kapati ’капаць’ (Трубачоў, 9, 147).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Ко́пішча 1 ’каменная гара ў выглядзе велізарнага кургана’ (Шпіл.). Да капец (гл.).
◎ Ко́пішча 2 ’яўрэйскія могілкі’ (Нас., Яшк.). Гл. капаць.
◎ Ко́пішча 3 ’месца, дзе ў XVI ст. сяляне вялі следства і рабілі суд, на які збіраліся баяры і шляхта з розных аколіц на мілю ў акружнасці’ (Яшк.). Гл. копішна©.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
го́йсаць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае і гайса́ць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
Разм. Хутка і мітусліва рухацца, перамяшчацца ў розных напрамках. Ашалелы ад страху статак гайсаў па лужку. «Работніца і сялянка». Дзятва гойсала, кугікала і круцілася ля вогнішча. Каваль. // Раз’язджаць, бегаць у пошуках каго‑, чаго‑н. Гендарсан гайсаў на сваёй кабыле па вёсках, шукаў работніц капаць бульбу. Чарнышэвіч. // Хадзіць, бегаць дзе папала без пэўнай мэты. Ты ж тут не гойсай па вуліцы, а вучыся добра.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
кап 1, выкл.
Ужываецца для перадачы гуку, які ўтвараецца ад удару каплі вады, вадкасці аб якую‑н. паверхню. Кап... кап... кап... Капяжу застылыя гукі У марознай аціхнуць цішы. Сіпакоў. // у знач. вык. Ужываецца ў значэнні дзеяслова ка́паць. А дожджык кап ды лап... Яму нічога, Што ўжо размокла, хлюпае дарога. Лось.
кап 2, ‑у, м.
Наплыў, нараст на ствале дрэва, які ўтвараецца ў выніку мясцовага разрастання тканкі і скарыстоўваецца на дробныя такарныя і сталярныя вырабы.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)