Verbum

АЦЭТАЛЬДЭГІ́Д,

альдэгід воцатнай кіслаты, CH₃CHO. Мал. м. 44,05. Бясколерная вадкасць з рэзкім пахам, t_кіп 20,2 °C, шчыльн. 0,78·103 кг/м³, змешваецца з вадой і арган. растваральнікамі. У прысутнасці мінер. кіслот утварае цыклічны трымер—паральдэгід і тэтрамер—метальдэгід. Атрымліваюць каталітычным акісленнем ацэтылену ці прапілену. Выкарыстоўваюць у вытв-сці воцатнай кіслаты, воцатнага ангідрыду, этылацэтату, хларалю, поліацэталяў і інш.

т. 2, с. 163

БРОМБЕНЗІЛЦЫЯНІ́Д,

таксічнае хім. злучэнне, C₆H₅CH(Br)CN, мал. м. 196,01. Жоўтыя крышталі, t_пл 25,4 °C, t_кіп 242 °C (кіпіць з раскладаннем), шчыльн. 1516 кг/м³. Дрэнна раствараецца ў вадзе, добра у арган. растваральніках. Хімічна ўстойлівы. Выклікае моцнае слёзацячэнне; непераносная канцэнтрацыя ў паветры 4 мг/м³. Выкарыстоўваўся ў 1-ю сусв. вайну як атрутнае рэчыва (гл. Лакрыматары).

т. 3, с. 259

АНТРАЦЭ́Н,

араматычны вуглевадарод C₁₄H₁₀. Мал. м. 178,24. Жоўтыя крышталі з блакітнай флуарэсцэнцыяй, t_пл 216 °C; растваральны ў спірце, эфіры, ацэтоне, нерастваральны ў вадзе. У высакачыстым стане — паўправаднік. Уступае ў рэакцыі далучэння з дыенафіламі, галагенамі, кіслародам, шчолачнымі металамі і інш. Атрымліваюць з каменнавугальнай смалы. Выкарыстоўваюць для вытв-сці антрахінонавых фарбавальнікаў, монакрышталі — для сцынтыляцыйных лічыльнікаў. Антрацэн раздражняе скуру і слізістыя абалонкі дыхальных шляхоў і вачэй.

т. 1, с. 393

АЦЭТАВО́ЦАТНЫ ЭФІ́Р,

арганічнае злучэнне, этылавы эфір ацэтавоцатнай кіслаты. Мал. м. 118,14. Існуе ў выглядзе сумесі двух таўтамерных формаў: кетоннай CH₃C(O)CH₂COOC₂H₅ і енольнай CH₂C(OH)=CHCOOC₂H₅. Вадкасць, t_кіп 180,8 °C, растваральны ў вадзе, спірце, эфіры. Вельмі рэакцыйназдольны. Раздражняе скуру. Атрымліваюць дзеяннем алкагаляту натрыю на этылацэтат. Выкарыстоўваюць у вытв-сці лекаў (амідапірыну, акрыхіну і інш.), вітаміну B, азафарбавальнікаў, для араматызацыі харч. Прадуктаў.

т. 2, с. 163

АЦЭТО́Н,

найпрасцейшы кетон, CH₃COCH₃. Бясколерная вадкасць з характэрным пахам, мал. м. 58,08, t_кіп 56,1 °C, шчыльн. 0,79·103 кг/м³, змешваецца з вадой і арган. растваральнікамі. Атрымліваюць гідратацыяй прапілену з наступным акісленнем прамежкавага ізапрапілавага спірту: CH₃CH=CH₂ H₂O CH₃CH(OH)CH₃ O₂ CH₃COCH₃. Растваральнік для перхлорвінілавых, поліакрылавых лакаў, ацэтатаў цэлюлозы, зыходнае рэчыва ў вытв-сці акрылавых манамераў, стабілізатараў палімераў, лекаў і інш.

т. 2, с. 163

БАРБІТУ́РАВАЯ КІСЛАТА́,

маланілмачавіна, гетэрацыклічнае арганічнае рэчыва, C₄H₄N₂O₃, мал. м. 128,10. Бясколерныя крышталі, t_пл 248 °C (з раскладаннем). Кіслотныя ўласцівасці абумоўлены таўтамерыяй. Сінтэзуюць з мачавіны і малонавай кіслаты.

Вытворныя барбітуравай кіслаты, што маюць алкільныя, цыклаалкільныя, арыльныя замяшчальнікі, наз. барбітуратамі. Яны прыгнечваюць ц. н. с., выкарыстоўваюцца як снатворныя, процісутаргавыя і наркатычныя сродкі. Пры працяглым ужыванні барбітуратаў арганізм прывыкае да іх; вял. дозы — смяротныя.

т. 2, с. 305

ГРЫБ Кузьма Пятровіч

(1911, в. Сінск Лоеўскага р-на Гомельскай вобл. — 29.9.1943),

Герой Сав. Саюза (1944). З чэрв. 1943 на Зах. і Паўд.-Зах. франтах. Камандзір стралк. ўзвода мал. лейтэнант Грыб вызначыўся ў 1943 у баі каля в. Куцавалаўка Кіраваградскай вобл. (Украіна): адзін з першых фарсіраваў Дняпро, уварваўся ў сяло, на захопленым плацдарме паранены адбіваў контратакі ворага, пакуль не загінуў.

т. 5, с. 468

АДАМАНТА́Н,

трыцыкладэкан, хімічнае злучэнне, насычаны цыклічны вуглевадарод C₁₀H₁₆, мал. м. 136,23. Бясколерныя лятучыя крышталі з пахам камфоры, t_пл=269 °C, шчыльн. 1,071·10​³кг/м. Устойлівы да 660 °C, яго атамы вугляроду ўтвараюць структуру алмазу. Адамантам і яго гамолагі ёсць у нафце.

Атрыманы ізамерызацыяй з тэтрагідрапентадыену. Вытворныя адамантану выкарыстоўваюцца як лек. сродкі (рэмантадзін), сінт. змазкі, мадыфікатары для атрымання злучэнняў з высокай тэрмічнай і хім. трываласцю.

т. 1, с. 91

АЗО́ТНАЯ КІСЛАТА́,

аднаасноўная моцная кіслата, HNO₃, мал. м. 63,016. Бясколерная вадкасць, t_кіп 82,6 °C (з раскладаннем), шчыльн. 1,522·10​³ кг/м³, з вадой утварае азеатропную сумесь (68,4% азотнай кіслаты), утварае крышталегідраты; моцны акісляльнік. Атрымліваюць каталітычным акісленнем аміяку кіслародам паветра. Выкарыстоўваюць у вытв-сці азотных і комплексных угнаенняў, выбуховых рэчываў, фарбавальнікаў, у металургіі (траўленне і растварэнне металаў) і інш. Выклікае апёкі на скуры, пара ядавітая.

т. 1, с. 171

АЦЭТЫЛСАЛІЦЫ́ЛАВАЯ КІСЛАТА́,

аспірын, вытворнае саліцылавай кіслаты, мал. м. 180,2. Бясколерныя крышталі, t_пл 141—144 °C, мала раствараецца ў вадзе (1:300), лепш у этылавым спірце (1:7). Атрымліваюць ацыліраваннем саліцылавай кіслаты воцатным ангідрыдам.

Процізапаленчы сродак з анальгетычнымі і гарачкапаніжальнымі ўласцівасцямі, выкарыстоўваецца пры рэўматызме, неўралогіях, ліхаманкавых захворваннях і інш. Хутка ўсмоктваецца са страўніка, звязваецца бялком сывараткі крыві (97%), выводзіцца ў асноўным праз ныркі. Уваходзіць у састаў камбінаваных лекаў (асфен, аскафен, цытрамон).

т. 2, с. 164