ра́зум ро́зум, -му м.;

◊

ум за ра́зум захо́дит ро́зум за ро́зум захо́дзіць.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Ро́зум ’здольнасць мысліць, разумець’, ’разумовыя здольнасці чалавека, інтэлект’ (ТСБМ, Нас., Шат., Бяльк., Касп., Стан., Растарг., ТС, Сл. ПЗБ), розымъ ’тс’ (шымк. Собр.), ст.-бел. розум ’тс’. Укр. ро́зум, рус. ра́зум (< ц.-слав. разумъ), дыял. ро́зум, польск. rozum, н.-луж. rozym, в.-луж. rozum, rozom, rozym, чэш., славац. rozum, славен. razȗm, rezum, серб. ра̏зум, харв. rȁzum, макед. разум, балг. ра́зум, ст.-слав. разоумъ. Прасл. *orzumъ, утворанае з прыстаўкі *orz‑ > бел. раз‑/роз‑ (гл.), якая тут выражае адрознівальную здольнасць мыслення (Рэйзак, 548) і *umъ > ум > умець (гл.) < і.-е. (H)au̯‑mó‑ (Міклашыч, 372; Покарны, 78; Фасмер, 3, 435; Шустар-Шэўц, 2, 1244; Бязлай, 3, 160; БЕР, 6, 161–162). Сюды ж разумны, разумовы (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

смысл

1. (значение) сэнс, род. сэ́нсу м.;

2. (разум, способность) ро́зум, -му м.;

◊

в по́лном смы́сле сло́ва у по́ўным сэ́нсе сло́ва;

здра́вый смысл разу́мны сэнс (здаро́вы ро́зум).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

клёк (род. клёку) м., разг.

1. здра́вый смысл, рассу́док, ра́зум;

2. со́ки мн., си́лы мн.;

выця́гваць апо́шні к. — тяну́ть после́дние со́ки;

◊ не мець ~ку ў галаве́ — без царя́ в голове́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Amare et sapere vix deo conceditur (Publilius)

Кахаць і быць мудрым наўрад ці і Богу магчыма.

Любить и быть мудрым едва ли и Богу возможно.

бел. Сэрцу не загадает, каго любіць. Каханне разумнага асляп ляе.

рус. Любовь не тюрьма, а сводит с ума. Товар полюбится, так и ум расступится. Любовь и умника в дураки ставит. Любовь зла ‒ полюбишь и козла. Любовь может и слепа быть ‒ чёрное за белое почитает.

фр. L’esprit est toujours la dupe de son bon coeur (Разум всегда бывает обманут своим добрым сердцем).

англ. Love sees no fault (Любовь не видит недостатков).

нем. Liebe und Verstand gehen selten Hand in Hand (Любовь и разум идут редко рука об руку).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Ebrietas est voluntaria insania

П’янства ‒ добраахвотнае вар’яцтва.

Пьянство ‒ добровольное безумие.

бел. Ад водкі розум кароткі. Пі ‒ дурнейшым станеш. П’яны, што дурны. П’янства розум з’ела. Гарэлкай розуму не прамыеш. Ад гарэлкі розум мелкі.

рус. Дали вина, так и стал без ума. Пить ‒ ум пропить. Вод ка без ума разум сожжёт. Водку пил ‒ ум пропил. Пьяный, что бешеный. Кто пьёт, тот и горшки бьёт. Пей, пей, увидишь чертей. Вино с розумом не ходят: хмель шумит ‒ ум молчит. Выпьешь много вина, так поубавится ума. Кто много пьёт вина, тот скоро сойдёт с ума.

фр. Noyer sa raison dans le vin (Утопить ум в вине). Laisser sa raison au fond d’une bouteille (Оставить свой ум на дне бутылки). Laisser sa raison dans son verre (Оставить ум в своём стакане).

англ. Bacchus has drowned more people than Neptune (Вакх утопил больше людей, чем Нептун).

нем. Ist der Wein im Manne, ist der Verstand in der Kanne (Если вино в человеке, его разум в кружке).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Sero sapiunt Phryges, dummodo sapiant

Позна становяцца разумным! фрыгійцы, толькі б разумнелі.

Поздно становятся умными фригийцы, только б умнели.

бел. Лепш позна, чым ніколі.

рус. Лучше поздно, чем никогда. Кабы мне тот разум наперёд, что приходит опосля.

фр. Mieux vaut tard que jamais (Лучше поздно, чем никогда).

англ. Better late than never (Лучше поздно, чем никогда).

нем. Besser spät als niemals (Лучше поздно, чем никогда).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Ratio contra vim parum valet

Розум перад/у параўнанні з сілай мала значыць.

Разум перед/в сравнении с силой мало значит.

бел. Сіла ёсць ‒ розуму не трэба. Дурню і Бог дарогу ўступае. Здаровы каню таварыш. Толькі дурань любіць, каб перад ім станавіліся на калені.

рус. Сила ‒ уму могила. Сила есть ‒ ума не надо. Сила ум ломает.

фр. Où force domine raison n’a pas lieu (Где преобладает сила, нет места уму).

англ.

нем. Bei großer Gewalt ist große Narrheit (При большой силе/насилии ‒ большая глупость).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

Qui semel furatur, semper fur habetur

Хто хоць раз украў, назаўсёды злодзеем застанецца.

Кто хоть раз украл, навсегда вором останется.

бел. Хто раз украў, а навек славу замараў. Калі хочаш прапасці, то пачні красці. Хто раз украў, таго і цягне. Хто змоладу ўзвычаіўся красці, той і пад старасць не мусіць перастаць.

рус. Раз украл, а навек вором стал. Не украл, так взял, а вором стал. Воровство да разум: на час ума не стало ‒ до веку дураком прослыл; раз украл ‒ по век вором ославился.

фр. On ne croit pas un menteur, même quand il dit la vérité (He верят лгуну, даже когда он говорит правду).

англ. Once a thief, always a thief (Укравший раз ‒ навсегда вор).

нем. Wer einmal stiehlt, bleibt immer ein Dieb (Кто украл однажды, остаётся навсегда вором).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

АНТАЛО́ГІЯ

[ад грэч. on (ontos) існае + ...логія)],

раздзел філасофіі, вучэнне аб быцці. Даследуе сутнасць быцця, яго універсальныя, усеагульныя асновы, заканамернасці і структуры. Тэрмін уведзены ням. філосафам Р.Гакленіусам (1613) у значэнні «космас», «прырода», «прадметны свет» (у адрозненне ад гнасеалогіі — вучэння аб пазнанні). Пазней сталі выкарыстоўваць і ў дачыненні да чалавека і яго свядомасці, вызначэнні анталагічнага зместу паняццяў, што набылі формы пазнання. На розных этапах развіцця філасофіі бытавала думка, што свет, які ўспрымаецца пачуццём, несапраўдны і трэба шукаць пастаянны свет існага быцця, які можна спасцігнуць толькі розумам. Быццё як саматоесную існасць Парменід уяўляў нязменным, адзіным і супрацьпастаўляў яго пачуццёваму, множнаму, рухомаму. Арыстоцель уключаў у анталогію станаўленне, рух, якія ён звязваў з пераходам магчымасці ў рэальнасць. Філосафы сярэднявечча вырашалі праблемы ўзроўняў быцця (актуальны, патэнцыяльны, субстанцыяльны і інш.). Матэрыялістычная анталогія новай філасофіі разглядае асвоеную чалавекам з дапамогай навукі і тэхнікі прыроду, матэрыяльна-прадметную рэальнасць па-за чалавекам. Паварот ад прыродна-натуралістычнай да суб’ектыўна-гнасеалагічнай трактоўкі быцця з улікам вопыту суб’екта зроблены ў філасофіі Р.Дэкарта, І.Канта, І.Фіхтэ, Г.Гегеля і інш. Паводле К.Маркса, адзінства прыроднага і чалавечага быцця дасягаецца ў працэсе сац. дзеяння, якое ахоплівае і матэрыяльную, і духоўную вытв-сць. М.Хайдэгер, спалучаючы сэнс быцця з быццём чалавека, асаблівае значэнне ў анталогіі надаваў часу, мове (як «дому быцця»), культуры. Сучасны стан анталогіі абумоўлены гіст. этапам развіцця грамадства з уласцівай яму на гэтым узроўні спецыфікай узаемасувязі быцця і свядомасці супярэчнасцямі паміж імі. Адна з гэтых супярэчнасцяў у тым, што прыроданавук. і сацыялагічным мадэлям не заўсёды можна знайсці адпаведнасці ў прыродзе і грамадстве. Другая супярэчнасць звязана з працэсамі інтэграцыі грамадскага быцця ў агульначалавечае з узвышэннем да яго ўзроўню нац., рэгіянальных інтарэсаў, ідэй і культуры. Гэта абвастрае праблематыку анталогіі, але павышае яе актуальнасць, асабліва ролю ўсеагульнасці, навук. спасціжэнне якой дазваляе чалавеку (яго свядомасці) правільна арыентавацца ў розных абставінах.

Літ.:

Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура. М., 1991;

Хайдеггер М. Время в бытие: Статьи и выступления. Пер. с нем. М., 1993;

Широканов Д.И. Основные этапы становления единства и развития как логических принципов // Принципы единства и развития в научном познании. Мн., 1988;

Петрущик А.И. Перспективы единства мышления и бытия в современном мире // Научно-технический прогресс: взаимодействие факторов и тенденции развития. Мн., 1989;

Алексеева Е.А. Разум и онтология сознания // Стереотипы и динамика мышления. Мн., 1993.

А.І.Пятрушчык, Д.І.Шыраканаў.

т. 1, с. 379

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)