Пілі́ць 1 ’пілаваць’ (чырв., З нар. сл.). Адназоўнікавае ўтварэнне. Да піла́ 1 (гл.). Магчыма, пад уплывам рус. пили́ть ’тс’. Сюды ж пі́льшчык ’рабочы, заняты пілаваннем’ (Сл. ПЗБ), пі́льнік ’тс’ (Касп.).
Пілі́ць 2, прыпі́ліваць ’падахвочваць, прымушаць, настойліва і часта нагадваць, прасіць’ (Нас.), польск. pilić, przypilić ’тс’, чэш. píliti, píleti ’спяшацца’, ’падганяць каго-н.’, славен. píliti ’вучыцца’, ’старацца’, ’шчыраваць, рупіцца, дбаць’, магчыма, харв. péliti ’рэкамендаваць’. Прасл. *piliti (sę). Далейшыя сувязі з і.-е. мовамі адсутнічаюць. Няясна (Фасмер, 3, 262). Сюды ж бел. пі́льма пілі́ць ’налягаючы, прымушаць’, рус. уладз. пиль (ж. р.) ’пільніца, жніво, гарачая пара’ і чэш. píle ’стараннасць, дбайнасць’ (< *pil‑ja), польск. pila ’тс’, якое Банькоўскі (2, 579) збліжае з piła (гл. піла, піліць). Ад піліць утвораны прыметнік пільны (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
падшпілі́ць, -пілю́, -пі́ліш, -пі́ліць; -пі́лены; зак., што.
Прышпіліць знізу.
П. заколкай валасы.
П. даведку да заявы.
|| незак. падшпі́льваць, -аю, -аеш, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
расшпілі́ць, -пілю́, -пі́ліш, -пі́ліць; -пі́лены; зак., што.
Раз’яднаць што-н. зашпіленае.
Р. паліто.
Р. гузікі.
|| незак. расшпі́льваць, -аю, -аеш, -ае і расшпіля́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е.
|| наз. расшпі́льванне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
піля́ць
‘піліць што-небудзь; надакучваць павучаннямі, папрокамі (піляць сына, каб вучыўся)’
дзеяслоў, пераходны, незакончанае трыванне, незваротны, 1-е спражэнне
| Цяперашні час |
|---|
|
адз. |
мн. |
| 1-я ас. |
піля́ю |
піля́ем |
| 2-я ас. |
піля́еш |
піля́еце |
| 3-я ас. |
піля́е |
піля́юць |
| Прошлы час |
|---|
| м. |
піля́ў |
піля́лі |
| ж. |
піля́ла |
| н. |
піля́ла |
| Загадны лад |
|---|
| 2-я ас. |
піля́й |
піля́йце |
| Дзеепрыслоўе |
|---|
| цяп. час |
піля́ючы |
Крыніцы:
piskunou2012.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
адшпілі́ць, -пілю́, -пі́ліш, -пі́ліць; -пі́лены; зак., што.
1. Адкалоць што-н. прышпіленае.
А. бант.
2. Разняць часткі якой-н. зашпількі.
А. кнопку.
А. папругу.
|| незак. адшпі́льваць, -аю, -аеш, -ае і адшпіля́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
◎ Пі́льма ’налягаючы, прымушаючы, настойваючы’ (Нас.). З пільна, якое з піліць? ’прымушаць, настойваць’, ’часта прыгадваць, гаварыць, “дзяўбеш” (гл.), або са спалучэння *пічьма піліць, што перадае інтэнаўнасць дзеяння таго ж дзеяслова.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ро́спіл ’рэз’ (ПСл) — аддзеяслоўнае ўтварэнне ад рас‑піліць (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Піля́р (пыляр) ’пільшчык’ (бяроз., ЛА, 3). Да піліць/. Суф. — ’ар. як у махляр, званар.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
расшпілі́ць, ‑пілю, ‑піліш, ‑піліць; зак., што.
Раз’яднаць што‑н. зашпіленае. Расшпіліць паліто. □ Нешта перашкодзіла старому гаварыць, ён задыхнуўся, расшпіліў каўнер. Бажко. Я расшпіліў кабуру, дастаў браўнінг і стрэліў у гадзюку. Мікуліч. // Вызваліць, раскрыць засцежку (гаплікі, гузікі і пад.), каб раз’яднаць зашпіленае. Заслонаў сеў за стол, расшпіліў гузікі кажушка і загаварыў. Шчарбатаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Пільгокаць ’няўмела пілаваць’ (ваўк., Сцяшк. Сл.). Утворана ад піліць ’пілаваць’ пры дапамозе экспрэсіўнага суф. ‑го‑ка‑.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)