жа́р

назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, 1 скланенне

адз.
Н. жа́р
Р. жа́ру
Д. жа́ру
В. жа́р
Т. жа́рам
М. жары́

Крыніцы: krapivabr2012, nazounik2008, piskunou2012, sbm2012, tsblm1996, tsbm1984.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)

жар, -у, м.

1. Гарачае вуголле без полымя.

Падгарнуць жару.

2. Моцна нагрэтае паветра; спёка.

Летні ж.

3. Павышаная тэмпература цела пры хваробе (разм.).

У дзіцяці моцны ж.

◊

Бегчы, як жару ўхапіўшы (разм.) — вельмі хутка імчацца.

Даць (задаць) жару (разм.) — моцна насварыцца, расправіцца з кім-н.; хутка зрабіць што-н.

Чужымі рукамі жар заграбаць (разм., неадабр.) — не працуючы самому, карыстацца тым, што зрабілі іншыя.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

жар (род. жа́ру) м., разг. (горячие угли) жар;

◊ бе́гчы, як жа́ру ўхапі́ўшы — бежа́ть сломя́ го́лову;

даць (зада́ць) жа́ру — дать (зада́ть) жа́ру;

падда́ць жа́ру — подда́ть жа́ру;

чужы́мі рука́мі ж. заграба́ць — погов. чужи́ми рука́ми жар загреба́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

жар м.

1. гарачыня́, -ні́ ж.; (зной) спёка, -кі ж., спяко́та, -ты ж.;

2. (угли) жар, род. жа́ру м.;

3. мед. гара́чка, -кі ж.;

лежа́ть в жару́ ляжа́ць у гара́чцы;

4. (пыл, рвение) запа́л, -лу м.;

◊

зада́ть жа́ру зада́ць ды́хту;

подда́ть жа́ру падда́ць па́ры;

чужи́ми рука́ми жар загреба́ть погов. чужы́мі рука́мі жар заграба́ць.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

жар, ‑у, м.

1. Яркае гарачае вуголле без полымя. Жар гарыць, што груда золата. Зарыцкі. Курыловіч.. сунуў чапялу ў печ, адняў ад агню скавараду, падгарнуў свежага жару і ёмка паставіў яе на месца. Дуброўскі.

2. Разм. Гарачыня, спёка. Многа пылу ў летні жар. Колас. // Моцная цеплыня, якая выдзяляецца чым‑н. вельмі гарачым, нагрэтым. — Пуўх-пуўх-пуўх! — трашчыць загнет.., аддаючы гаспадыню дымным жарам. Бядуля. Сасняк лавіў праменняў жар, Сушыў кару. Бялевіч.

3. Разм. Павышаная тэмпература цела пры хваробе. Віця моцна захварэў. Ужо на другі дзень яго кволае цельца спальваў моцны жар. Шамякін. // Гарачы румянец на твары ад хвалявання, сораму і пад. Адчуць жар на шчоках. □ Сілівон заліўся жарам. Лужанін. // Ліхаманкавы стан, выкліканы моцным узрушэннем, хваляваннем, перапалохам. Собіч: зноў пачаў разглядаць квіток, і раптам сэрца яго аблілося ледзяным жарам. Скрыган.

4. перан. Страснасць, уздым, душэўны парыў. Панёс ён людзям песень дар — Агонь душы і сэрца жар, Панёс пяснярскай каляінай. Колас.

•••

Даць (задаць) жару гл. даць.

З жарам — горача, запальчыва (гаварыць, даказваць і пад.).

Паддаць жару гл. паддаць.

Чужымі рукамі жар заграбаць гл. заграбаць.

Як жару ўхапіўшы гл. ухапіўшы.

Як на жары — хвалюючыся, няёмка сябе адчуваючы.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

жар м.

1. (яркае, гарачае вуголле) Kóhlenglut f -, glühende Kóhlen;

2. перан. (парыў душы) Éifer m -s, Féuer n -s

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

Жар ’гарачае вуголле’, ’страснасць, заўзятасць’, разм. ’спёка’, ’гарачка’ (ТСБМ). Рус., укр. жар, польск. żar ’тс’, памор. žωr ’гарачае вуголле’, чэш. žár, славен. žâr ’гарачае вуголле’, ’полымя’, ’зарыва’, славац. žiar ’напал’, ’ззянне’, в.-луж. žar ’гарачае вуголле’, ’спёка’, ’заўзятасць’, балг., макед. жар, серб.-харв. жа̑р ’тс’. Ст.-рус. (XII ст.) жаръ ’вуголле, полымя’. Параўн. ст.-сл. жеравъ ’распалены’, ц.-слав. пожаръ ’пажар’ (Міклашыч, Lex. paleosl.). Прасл. *žarъ ’гарачае (тлеючае) вуголле, спёка (ад яго)’, адкуль развіліся іншыя пераносныя значэнні. Значэнне ’гарачка’ магло ўзнікнуць і ў сувязі з уяўленнямі аб чырвоным колеры (параўн. жара, жары). Прасл. *žarъ < *gērъ, што звязана з гарэць (гл.), мае паходжанне з і.-е. кораня *g​u̯her‑ ’горача’; ст.-інд. gharma ’гарачае вуголле, спёка’, ст.-грэч. θερμός, лац. formus ’цёплы’ і інш. Гл. Фасмер, 2, 35; Скок, 1, 592–593; Траўтман, 79; Покарны, 1, 495 (з літ-рай).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

жар-пту́шка

назоўнік, агульны, адушаўлёны, неасабовы, жаночы род, 2 скланенне

адз. мн.
Н. жар-пту́шка жар-пту́шкі
Р. жар-пту́шкі жар-пту́шак
Д. жар-пту́шцы жар-пту́шкам
В. жар-пту́шку жар-пту́шак
Т. жар-пту́шкай
жар-пту́шкаю		 жар-пту́шкамі
М. жар-пту́шцы жар-пту́шках

Крыніцы: krapivabr2012, nazounik2008, sbm2012, tsblm1996, tsbm1984.

Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)

жар-пту́шка, -і, ДМ -шцы, мн. -і, -шак, ж.

Казачная птушка незвычайнай прыгажосці з яркім агністым пер’ем.

Знайсці пяро жар-птушкі.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

жар-пту́шка ж. фольк. жар-пти́ца

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)