Трам ’апорная бэлька ў хаце пад столлю’ (Бяльк., Байк. і Некр., В. В., Мат. Гом., Гарэц.; мсцісл., З нар. сл.; гродз., мін., мсцісл., ельск., ЛА, 4), ’падоўжная бэлька, якая падтрымлівае папярочныя’ (Пятк. 2, Сцяшк., Шушк., ТС), ’ствол дрэва’ (Мат. АЛА), ’кіль’ (Некр. і Байк.), ’калок’ (Яруш.), трамкі́ ’апошнія вянкі зруба’ (ельск., ЛА, 4), тран ’апорная бэлька’ (іўеў., слонім., рэч., ЛА, 4), прам ’тс’ (лун., там жа), отра́м, атра́м ’тс’ (бяроз., чашн., там жа), штрам ’тс’ (брасл., шарк., глыб., лаг., ЛА, 4) і штра́ма ’тс’ (віл., лаг., там жа), а таксама тра́ма ’тс’ (ТСБМ, Бяльк., Кал., Шат., Касп., Сцяшк., Гарэц., Шушк., ТС; гродз., мін., ЛА, 4; Сл. ПЗБ), ’прастора паміж бэлькай і столлю’ (Жд. 1), ’бэлька ў столі’ (брагін., Шатал.). Ст.-бел. трамъ ’бервяно, бэлька’ (XVII ст.; Ст.-бел. лексікон, КГС). На беларускай тэрыторыі сышліся, магчыма, два варыянты адной і той жа лексемы (рэаліі) — тра́м(а) і атра́ма, якія, аднак, могуць мець рознае паходжанне. Лексема трам (польск. tram, tran — дыял. паўд.-усх. ’падваліна, падруба’, паўн.-усх. trama ’апорная бэлька’, в.-луж. trama, н.-луж. tramʼ, trama ’дручок, дубіна’, ’апорная бэлька’, ст.-чэш., славац. trám ’бэлька, брус’, харв. кайк. trȃm, славен. trȃm, tramȗ ’бервяно, брус’) запазычана з с.-в.-ням. trām, drām ’бервяно, бэлька’, параўн. с.-н.-ням. trāme ’бэлька’, ст.-фрыз. trām(e) ’брус, бэлька’, нарв. tram ’драўляны парог’ (Клюге, 785; ЕСУМ, 5, 617) і праз заходнеславянскія мовы (пераважна праз польскую) трапіла на беларускую (і ўкраінскую) моўную тэрыторыю (Брукнер, 574–575; Махэк₂, 649; Скок, 3, 490; Бязлай, 3, 211; Сной₂, 776; Булыка, Запазыч., 323; Голуб-Копечны, 388; Голуб-Ліер, 486). Лексема атра́ма пашырылася з балтыйскай моўнай тэрыторыі, параўн. літ. atramà ’падпорка’, ’апірышча’, ’спінка крэсла, канапы’, atramstýti ’падперці/падпіраць, прыхіліць/прыхіляць’ (Цыхун, Лекс. балтызмы, 50; Лаўчутэ, Балтизмы, 41). Назіраецца іх узаемадзеянне (трам‑а, а‑трам). Далей ням. тэрмін суадносяць са ст.-грэч. τέρεμνον ’сені, гасцёўня’, з лац. trabs < і.-е. *drabma, альбо адносяць да і.-е. асновы *ter‑ ’прабірацца, дасягаць’, ’праходзіць праз што-небудзь’, узмоцненай фармантам *‑т; дапускаецца мажлівасць існавання праславянска-прагерманскай лексемы (Скок, там жа). Петр (В. В., 21, 207–217) дапускае роднаснасць прасл. *tramъ са ст.-грэч. τραφηξ, лац. trabs ’бервяно’, ’дрэва’, ’карабель’, што даволі сумніўна. Сюды ж тру́ма, гл.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

day [deɪ] n. дзень;

He works a ten-hour day. У яго дзесяцігадзінны працоўны дзень;

by day удзе́нь;

by the day : He is paid by the day. Яму плацяць падзённа;

every other day праз дзень;

in those days у ты́я дні; у той час;

the day after tomorrow пасляза́ўтра;

the day before напярэ́дадні;

the day before yesterday заўчо́ра;

the other day (гэ́тымі) дня́мі;

these days цяпе́р;

to this day да сённяшняга дня

♦

April Fool’s Day Дзень сме́ху (1 красавіка);

the Day of Judgement дзень Стра́шнага Суда́, су́дны дзень;

all in a day’s work звыча́йная рэч;

day after day дзень у дзень, дзень пры дні, з дня ў дзень, ко́жны бо́жы дзень;

day in, day out ко́жны дзень, штодзе́нь;

from day to day з дня на дзень;

in this day and age у наш час, у на́шы дні;

one day адно́йчы, калі-не́будзь;

one of these days калі́-не́будзь, адно́йчы (у будучым);

some day калі-не́будзь;

name the day назна́чыць дзень вясе́лля;

save for a rainy day адкла́дваць на чо́рны дзень;

His days are numbered. Яму засталіся лічаныя дні;

Let’s call it a day. infml На сёння хопіць;

He has had his day. Яго лепшыя дні прайшлі;

She’s thirty if she’s a day. infml Ёй не менш за трыццаць год;

This isn’t my day. infml Сёння мне не шанцуе.

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

hell​1 [hel] n.

1. пе́кла

2. склада́ная сітуа́цыя; паку́та

♦

all hell broke loose infml падня́ўся страшэ́нны вэ́рхал; пача́ўся сапра́ўдны кане́ц све́ту;

beat/kick/knock (the) hell out of smb./smth. infml мо́цна аддуба́сіць каго́-н., збіць каго́-н. на го́ркі я́блык;

(just) for the hell of it infml дзе́ля заба́вы; без мэ́ты, про́ста так;

from hell infml ве́льмі непрые́мны (пра чалавека або рэч), са́мы го́ршы, які́ толькі мо́жна ўяві́ць;

get the hell out of… infml збе́гчы, змы́цца, уцячы́;

give smb. hell infml даць каму́-н. прачуха́нку;

go to hell in a handbasket AmE, infml ≅ уле́зці, як су́чка ў збан/ко́ла; улі́пнуць, як му́ха ў саладу́ху; у бало́та ўско́чыць; тра́піць у не́рат (ні ўзад, ні ўпе́рад);

hell for leather BrE, infml, dated на злом галавы́;

hell is paved with good intentions ≅до́брымі наме́рамі даро́га ў пе́кла вы́машчана;

(come) hell or high water ≅ ці пан ці прапа́ў;

like hell infml мо́цна, шалёна, па-д’я́бальску;

work like hell працава́ць як у пе́кле;

I miss you like hell. Я моцна сумую па табе;

play (merry) hell with smb./smth. BrE, infml разбуры́ць дашчэ́нту; сапсава́ць, злама́ць што-н.; скале́чыць, зняве́чыць каго́-н.;

annoy the hell out of smb. infml мо́цна раздражня́ць каго́-н.;

scare the hell out of smb. infml мо́цна пало́хаць каго́-н.;

to hell and back infml (прайсці́) праз склада́ныя абста́віны

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

гаць

1. Дарога на балоце ў выглядзе землянога насыпу валам або з насцілу бярвенняў, галля (БРС). Тое ж гачэнне (Слаўг.).

2. Шлюз на рацэ, застава, запруда, плаціна, гаць (Смален. Дабр.). Тое ж запі́нь (Жучк.), упы́н (Слаўг.).

3. Багна (Беш. Касп.).

4. Пясчаная каса ў рацэ (Рэч.).

□ ур. Гаць (поле) каля в. Пасека Ст..-дар., в. Гаць Круп., ур. Гаць (балота) каля в. Церахоўка (Слаўг.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

край

1. Радзіма, наша дзяржава, Савецкая Айчына (БРС). Тое ж дзяржа́ва, родзіна, радзі́ма, радзі́на (Слаўг.).

2. Вобласць, раён (Меж., Рэч., Слаўг., Стаўбц.).

3. Вялікі абшар зямлі, лесу (Слаўг.).

4. Ускраіна лесу, поля, лугу (Жытк., Кузн. Касп., Паст., Палессе Талст., Слаўг., Смарг., Стаўбц., Стол.).

5. Канец вёскі (БРС).

6. Бераг, абрыў (БРС).

7. Ніз, падэшва гары, узгорка (Кап.).

8. Месца нараджэння і жыцця (Навагр., Слаўг.).

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

курга́н

1. Вялікі ўзгорак; высокае сухое месца сярод балота (БРС); старажытны магільны ўзгорак (Друцк., Копысь, на Проні Алякс. 59, Лёзн., Рэч., Сал., Слаўг.). Тое ж ку́рган, кургон, кургонак, курганок, кургончык (Слаўг.).

2. Куст (Беш., Чашн. Касп.).

3. Сумёт снегу (Слаўг.). Тое ж ку́рган (Ветк.).

□ ур. Кургонкі каля х. Дубраўка Карм., ур. Рабі́наўскі Ку́рган Слаўг., Гу́тараў Курга́н (грыва) каля в. Крамянка Слаўг., ур. Курганы каля в. Яскавічы Сал.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

мачу́лішча

1. Затока, копанка, у якой мочаць лён, каноплі, палатно (БРС). Тое ж мачы́лішча (Рэч.), мачы́ла (Докш.).

2. Месца, дзе раней мачылі ліпавае луцце, ліпавы луб, з якога рабілі мачулу (Слаўг.). Тое ж мочышча (Мін. губ. 1864 Зял.).

3. Месца, дзе была мачула; забалочаны вадаём; мокрае месца (Віц., Мін.).

□ в. Мачу́лішча Лаг., в. Мачулішча Хал., в. Мачулішча Віц. (Рам. Мат.), ур. Мачу́лішча каля в. Лясная Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

сядзі́ба

1. Участак зямлі калгасніка, селяніна (БРС); месца, дзе знаходзіцца хата, с.-г. пабудовы, сад, агарод (Гарад. Касп., Нясв., Слаўг., Тал. Мядзв.). Тое ж уся́дзьба, уся́дзібка (Слаўг.), ся́дзьба (Краснап. Бяльк.), уса́дзьба (Жытк., Мсцісл. Юрч., Рэч., Слаўг.).

2. Лепшая, урадлівая зямля, якую адводзяць пад агарод, каноплі, ячмень (Слаўг., Хоц. Бяльк.).

□ ур. Сядзі́бы (поле) каля в. Серкаўка Слаўг., ур. Сядзі́ба (поле, б. пас.) каля в. Целяшы Слаўг.

Беларускія геаграфічныя назвы. Тапаграфія. Гідралогія. (І. Яшкін, 1971, правапіс да 2008 г.)

бе́лы, ‑ая, ‑ае.

1. Які мае колер снегу, малака; проціл. чорны. Пад высокімі белымі хмаркамі кружыліся буслы. Брыль. Стаіць мой сад пад белым цветам. Цётка. А па вогнішчы імчыцца Белы конь. Чарот. / у знач. наз. бе́лае, ‑ага, н. Дзяўчынка ў белым. □ Вішні ў белае беляцца І распускаюцца слівы. Калачынскі. [Старыя людзі] расказвалі, як адна рэч ператваралася часамі ў другую, белае рабілася чорным. Колас. // З моцна пасівелымі валасамі. Даглядаў пчол цэлы дзень Той, каго любяць дзеці, — Такі белы, белы дзед. Куляшоў. // Збляднелы. Не заплецены косы, Стан танклявай травінкі, Спахмурнелыя вочы, Белы твар, — ні крывіцкі. Броўка. [Ксёндз] увесь дрыжаў і быў белы, як палатно. Чарнышэвіч. // Дагледжаны, чысты, чыста памыты. Агранома хваляць не за белыя рукі. Прыказка. Тады сіраце нядзеля, як кашуля бела. Прыказка. // Які мае светлы колер. Белы хлеб. Белы пясок.

2. Светлы, ясны. Ды хіба ў памяці сатрэцца Той белы ранак, і сяло. Гілевіч. У акно пазірае белая месячная ноч. Мележ.

3. У спалучэнні з некаторымі назоўнікамі ўжываецца ў значэнні: контррэвалюцыйны, варожы Савецкай уладзе; проціл. чырвоны. Белая армія. Белая гвардыя. Белы тэрор. Белая банда. Белыя генералы. / у знач. наз. бе́лыя, ‑ых; адз. бе́лы, ‑ага, м. І ўсё ж цікавей было слухаць, як білі Чырвоныя коннікі полчышчы белых. Панчанка.

4. у знач. наз. бе́лыя, ‑ых. Светлыя фігуры ў шахматах і шашках. Ход белых. Белыя пачынаюць і робяць нічыю.

5. Які мае белы колер скуры (пра расу). Да яго, чорнага хлопчыка, ніколі не адносіліся так сардэчна белыя людзі. Бяганская. / у знач. наз. бе́лыя, ‑ых; адз. бе́лы, ‑ага, м. Прыйшлі белыя, заваявалі гэту зямлю, зрабілі неграў рабамі. Шамякін.

6. Як састаўная частка некаторых заалагічных, батанічных, хімічных і інш. назваў. Белы мядзведзь. Белы лебедзь. Белая акацыя. Белы грыб. Белая гліна.

•••

Белае мяса гл. мяса.

Белая гарачка гл. гарачка.

Белая пляма гл. пляма.

Белая раса гл. раса.

Белы білет гл. білет.

Белы верш гл. верш.

Белы вугаль гл. вугаль.

Белы свет гл. свет.

Белыя ночы гл. ноч.

Белая косць (костка) гл. косць.

Белым днём гл. дзень.

Зрабіць белае чорным гл. зрабіць.

Казка пра белага бычка гл. казка.

Пайсці (падацца) у белы свет гл. пайсці.

Пусціць па белым свеце гл. пусціць.

Свету белага не бачыць гл. бачыць.

Свету белага не відаць гл. відаць.

Сярод белага дня гл. дзень.

У белы свет як у капейку гл. свет.

Чорным па беламу напісана гл. напісаны.

Шыта белымі віткамі гл. шыты.

Як дзень белы гл. дзень.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

поря́док в разн. знач. пара́дак, -дку м.;

приводи́ть в поря́док прыво́дзіць у пара́дак (да пара́дку);

соблюда́ть поря́док прытры́млівацца (трыма́цца) пара́дку;

следи́ть за поря́дком сачы́ць (назіра́ць) за пара́дкам;

алфави́тный поря́док алфаві́тны пара́дак;

по поря́дку па пара́дку;

зако́нным поря́дком зако́нным пара́дкам;

пресле́довать суде́бным поря́дком перасле́даваць судо́вым пара́дкам;

организо́ванным поря́дком арганізава́ным пара́дкам;

поря́док голосова́ния пара́дак галасава́ння;

поря́док рабо́ты пара́дак рабо́ты;

соображе́ния такти́ческого поря́дка меркава́нні такты́чнага пара́дку;

наводи́ть поря́док наво́дзіць пара́дак;

боево́й поря́док воен. баявы́ пара́дак;

похо́дный поря́док воен. пахо́дны пара́дак;

ста́рые поря́дки стары́я пара́дкі;

одного́ поря́дка аднаго́ пара́дку;

призыва́ть к поря́дку закліка́ць да пара́дку;

в поря́дке у пара́дку;

в администрати́вном поря́дке у адміністрацы́йным пара́дку;

вы́ше на два поря́дка вышэ́й (вышэ́йшы) на два пара́дкі;

в поря́дке веще́й звыча́йная рэч;

для поря́дка для пара́дку;

поря́док дня пара́дак дня;

всё в поря́дке усё ў пара́дку;

в пожа́рном поря́дке у пажа́рным пара́дку;

для поря́дка (поря́дку) для пара́дку;

привести́ к поря́дку прыве́сці да пара́дку;

призва́ть к поря́дку прызва́ць да пара́дку;

свои́м поря́дком сваі́м пара́дкам.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)