узня́ць, ‑німу, ‑німеш, ‑німе і уздыму, уздымеш, уздыме; пр. узняў, ‑няла, ‑ло; заг. узнімі і уздымі; зак., каго-што.

1. Узяць, падабраць што‑н. (з зямлі, падлогі і пад.). [Чалавек] абапёрся на рукі, а потым павольна ўстаў і ўзняў з зямлі плашч. Караткевіч.

2. Падняць, аддзяліць ад зямлі і пад., маючы столькі сілы, каб утрымаць (што‑н. цяжкае). Пагукваюць хлопцы і падважваюць бервяно. Узнялі, зрушылі. Колас.

3. Падняць уверх, перамясціць у больш высокае становішча. Высока ўзняўшы ўгору рукі, маладая жанчына вешала на .. [ялінку] бліскучыя каляровыя цацкі. Васілевіч. Завуч узняў акуляры на лоб і ўставіўся на Косцю. Карпюк. Захожы здзіўлена ўзняў шырокія калматыя бровы. Быкаў. / Пра парус, сцяг. Свет не забудзе сцяга над рэйхстагам: Нялёгка нам узняць было яго. Панчанка. // перан. Разм. Ставіць каго‑н. у больш высокае грамадскае становішча. [Клава:] — Там .. [Гаравы] быў і райком, і пракурор, і міліцыя. Усё разам. Хоць і там [у партызанах] яго вайна высока ўзняла. Асіпенка. // Падцягнуць уверх і замацаваць. Узняць заслону. // Загнуць уверх край чаго‑н. Бяжыць уперадзе дзяўчына, узняўшы падол. Колас.

4. Перавесці ў вертыкальнае становішча, адкрываючы або закрываючы што‑н. Я зашпіліла гузікі старога плашча, узняла каўнер, але ад гэтага ніколькі не пацяплела. Савіцкі. Аляксей узняў капот — матор увесь пабіты. Новікаў. Дзядок, што першым зайшоў у вагон, гаспадарліва ўзняў сярэднюю лаўку і перагаворваўся з жанчынамі. Даніленка. // Перавесці з нахільнага становішча ўверх (галаву, вочы і пад.). [Саша і Пеця] спыніліся, узнялі галовы і ў чыстым блакіце неба ўбачылі жураўлёў. Шамякін. [Студэнтка] ўзняла вочы да столі, нібы дзесьці там прачытала адказ. Прокша. Цаліна ўзняла свой светлы, прывабны твар. Кавалёў. // Узвысіцца дзе‑н., над чым‑н. Блішчыць рака. Гамоніць гай, Узняўшы ў неба кроны. Калачынскі. Наперакор ліхой стыхіі, На гэтай згруджанай жарстве, Узняўшы вежы залатыя, Прыгожы горад расцвіце. Глебка.

5. Прымусіць устаць, скрануцца з месца з якой‑н. мэтай. Узняць полк у атаку. □ Канваіры ўзнялі нявольнікаў, пагналі далей. Ставер. Іх [людзей] узняў па трывозе Цімох з кірмаша на пажар. Куляшоў. // Разбудзіць, прымусіць устаць з пасцелі. А заўтра ўзніме на світанні касцоў ледзь чутны звон травы. А. Вольскі. // Успудзіўшы, выгнаць адкуль‑н. (з нары, гнязда і пад.). Максім жа не загінуў ад звера, як гэта думалі людзі. Узняўшы з бярлогі мядзведзя, ён падштурхнуў яму ў лапы пана, а сам накіраваўся ў балоты. Машара. // Прымусіць каня перайсці на рысь, галоп і пад. Лёня нават Мяцеліцу ўзняў па рысь, успомніўшы белабрысы, падзюбаны воспай твар свайго начнога хаўрусніка. Брыль. // Падняць уверх (пыл, снег і пад.). Снегавы пыл, што ўзняў грузавік Стаева, даўно сплыў за дарогу, растаў сярод кедраў. Савіцкі. / у перан. ужыв. Узняць у душы віхор пачуццяў. // перан.; на што. Натхняючы, схіліць да актыўных дзеянняў. Узняць масы на датэрміновае выкананне плана. □ Бунтар, славуты герой беларускага народа [Ілья Гаркуша] яшчэ ў XVII стагоддзі ўзбунтаваў, узняў плугароў і сейбітаў, ганчароў і плытагопаў .. на барацьбу супраць белапольскіх магнатаў. Бялевіч.

6. Пачаць якое‑н. дзеянне (у спалучэнні з назоўнікамі, якія выражаюць дзеянне або вынік дзеяння). Узняць шум. Узняць паўстанне. Узняць плач. □ Надзя ў слёзы, цешча ўголас. Узнялі такі лямант, што Валодзька мусіў адкрыць карты. Гроднеў. Летам парабак панскі, Цімох Загула, узняў бунт у маёнтку, як прыйшоў з вайны... Куляшоў. І стала ёй [Аксінні] млосна, і села яна. Суседка трывогу ўзняла. Вярцінскі. // Падняць, узбудзіць (пытанне, справу і пад.). Шукаючы «красу, і светласць, і прастор», усё-ўсё светлае, што даваў паэту яго час, узняў .. [Багдановіч] у сваёй паэзіі. Лойка.

7. Зрабіць больш высокім. Узняць узровень вады. // перан. Зрабіць больш значным у чыіх‑н. вачах. [Паходня:] — Калі хочаш ведаць, дык я застаюся ў Старыцы, каб памагчы табе зноў узняць аўтарытэт эмтээс. Хадкевіч.

8. Павялічыць, павысіць. Узняць прадукцыйнасць працы. Узняць цэны. Узняць культурны ўзровень. □ — Знізіць крывую расцэнак, Якасць узняць вышэй!!! Лявонны. [Арэшка:] — Як, скажам, гэтыя мерапрыемствы павярнуць, каб надоі ўзняць? Пянкрат. // Падняць, павысіць (пра голас). — Не баюся я цябе! — апошнія словы .. [Аўгіня] сказала ўзняўшы голас. Колас. // перан. Зрабіць больш бадзёрым (настрой, дух і пад.). Лазоўскі жартам хоча ўзняць мой настрой. Васілевіч.

9. Наладзіць, палепшыць (што‑н. заняпалае, запушчанае, разбуранае). Узняць гаспадарку. □ Наш Гомель — краса Беларусі, Цябе мы з руін узнялі, Табе ў вяках красавацца На роднай квяцістай зямлі. Русак. [Сяргей:] — Разеітая жывёлагадоўля ўзніме эканоміку калгаса. Шахавец. // Пабудаваць, паставіць што‑н. Ён [Ільіч] верыў, што мінуць нягоды І што свабодны чалавек Узніме новыя заводы, Пакорыць плынь магутных рэк. Смагаровіч. Манумент мы гэты ўзнялі, Каб не забываць сыноў і дочак, Што з франтоў дадому не прыйшлі, Але з намі ў будучыню крочаць. А. Астапенка.

10. Узараць (папар, цаліну і пад.). Да нас у госці май прыходзіць, Як той старанны гаспадар, — Глядзіць, як поле наша родзіць, Ці ўзнялі ўвесь мы свой папар. Купала. Я быў упэўнены, што .. [Язэп] можа за лета ўзняць цаліну на некалькі вёрст. Бядуля.

11. перан. Выгадаваць, выхаваць, паставіць па ногі. Дзед спяшаўся. Яму трэба было ўзняць і гэтага. Цяпер Вацлаў быў у шостым класе. Караткевіч.

12. звычайна безас. перан. Узлаваць, вывесці з сябе. Выйшла [Дуся] разам з Віктарам, а гуляць не захацела. Віктара гэта ўзняло. Сташэўскі.

•••

Не ўзняць вачэй — не паглядзець ні на кога.

Узняць вочы — тое, што і падняць вочы (гл. падняць).

Узняць галаву — тое, што і падняць галаву (гл. падняць).

Узняць голас — тое, што і падняць голас (гл. падняць).

Узняць меч (зброю) — тое, што і падняць меч (гл. падняць).

Узняць на належную вышыню — давесці да высокага ўзроўню дасканаласці.

Узняць на ногі — тое, што і падняць на ногі (гл. падняць).

Узняць на штыкі — тое, што і падняць на штыкі (гл. падняць).

Узняць руку па каго-што — тое, што і падняць руку на каго-што (гл. падняць).

Узняць сцяг — тое, што і падняць сцяг (гл. падняць).

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

сло́во в разн. знач. сло́ва, -ва ср.;

поря́док слов в предложе́нии пара́дак слоў у ска́зе;

поня́ть без слов зразуме́ць без слоў;

сказа́ть ну́жное сло́во сказа́ць патрэ́бнае сло́ва;

культу́ра сло́ва культу́ра сло́ва;

заключи́тельное сло́во заклю́чнае сло́ва;

дать сло́во даць сло́ва;

взять сло́во узя́ць сло́ва;

попроси́ть сло́ва папрасі́ць сло́ва;

сдержа́ть своё сло́во стрыма́ць сваё сло́ва;

че́стное сло́во сло́ва го́нару;

◊

ни сло́ва ні сло́ва;

свобо́дное сло́во во́льнае сло́ва;

печа́тное сло́во друкава́нае сло́ва;

краси́вые слова́ прыго́жыя сло́вы;

ме́ткое сло́во тра́пнае сло́ва;

ве́ское сло́во ва́жкае сло́ва;

твёрдое сло́во цвёрдае сло́ва;

о́строе сло́во во́страе сло́ва;

вста́вить сло́во уста́віць сло́ва;

глота́ть слова́ глыта́ць сло́вы;

крыла́тые слова́ крыла́тыя сло́вы;

повтори́ть сло́во в сло́во паўтары́ць сло́ва ў сло́ва;

набо́р слов набо́р слоў;

держа́ться на че́стном сло́ве ледзь трыма́цца (ліпе́ць);

к сло́ву сказа́ть дарэ́чы ка́жучы;

лови́ть (пойма́ть) на сло́ве лаві́ць (злаві́ць) на сло́ве;

от слов к де́лу ад слоў да спра́вы;

не говоря́ худо́го сло́ва нічо́га не ка́жучы;

одни́м сло́вом адны́м сло́вам;

по слова́м як ка́жуць;

с чужи́х слов з чужы́х слоў;

свои́ми слова́ми сваі́мі сло́вамі;

слов нет гаво́ркі няма́;

то́лько слова́ то́лькі сло́вы;

на слова́х на сло́вах, ву́сна;

без ли́шних (да́льних) слов без лі́шніх слоў;

в двух слова́х у двух сло́вах;

сло́во за́ слово сло́ва за сло́ва;

ве́рить на́ слово ве́рыць на сло́ва;

други́ми (ины́ми) слова́ми вводн. сл. іна́кш (іна́чай) ка́жучы;

не находи́ть слов для (чего-л.) не знахо́дзіць (не мець) слоў для (чаго-небудзь);

до́брого сло́ва не сто́ит до́брага сло́ва не ва́рты;

не тра́тить ли́шних слов не тра́ціць лі́шніх слоў;

живо́го сло́ва не услы́шишь жыво́га сло́ва не пачу́еш;

броса́ть слова́ на ве́тер кі́даць (пуска́ць) сло́вы на ве́цер;

сдержа́ть сло́во стрыма́ць сло́ва;

по после́днему сло́ву те́хники па апо́шнім сло́ве тэ́хнікі;

двух слов не свя́жет двух слоў не звя́жа;

вспомина́ть до́брым (плохи́м, ла́сковым и т. п.) сло́вом зга́дваць до́брым (дрэ́нным, ла́ска́вым і да таго́ падо́бнае) сло́вам;

одни́м сло́вом адны́м сло́вам;

па́ру слов сказа́ть па́ру слоў сказа́ць;

сло́вом сказа́ть сло́вам, адны́м сло́вам;

быть хозя́ином своего́ сло́ва быць гаспадаро́м свайго́ сло́ва;

из пе́сни сло́ва не вы́кинешь посл. з пе́сні сло́ва не вы́кінеш;

сло́во не воробе́й, вы́летит — не пойма́ешь посл. вы́казанага сло́ва да губы́ не ве́рнеш; з свайго́ языка́ спу́сціш — на чужы́м не зло́віш; сло́ва як пту́шка, вы́пусціў — не ве́рнеш (зло́віш).

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

галава́, ‑ы́; мн. гало́вы (з ліч. 2, 3, 4 галавы́), ‑ло́ў; ж.

1. Верхняя частка цела чалавека, верхняя або пярэдняя частка цела жывёліны, якая заключае ў сабе мозг. Павярнуць галаву. Зняць шапку з галавы. □ На галовах — баявыя каскі, Кліча ў даль няведамы паход. Аўрамчык. // У значэнні адзінкі падліку жывёлы. У дзесяці новых прасторных памяшканнях будуць экспанавацца сотні галоў высокапрадукцыйнай жывёлы, выведзенай у калгасах і саўгасах краіны. «Беларусь».

2. перан. Розум, свядомасць; развага. Ясная галава. □ Цвярозыя мужыцкія галовы прадугледжвалі ўсё. Мурашка. // Пра чалавека вялікага розуму. [Нічыпар:] Моцна вучоны чалавек. Кніжкі друкуе свае, студэнтам лекцыі чытае .. Гэта, брат, галава! Крапіва. // Іран. Пра нездагадлівага, някемлівага чалавека. Эх, ты, галава, нічога не разумееш! // якая. Пра чалавека як носьбіта якіх‑н. уласцівасцей, якасцей. Букрэй быў вядомы ў батальёне, як адважная, смелая, камбінатарская галава, і яму ахвотна даручылі арганізаваць і правесці разведку польскага тылу. Колас.

3. перан. Кіраўнік, начальнік; старэйшы ў сям’і. Містэр Брэдлей — паветраны кароль, галава ўсёй кампаніі — сядзіць у машыне. Лынькоў. Таццяне падабалася, што бацька і тут, у атрадзе, адчувае сябе галавой сям’і. Шамякін.

4. м. Старшыня і кіраўнік некаторых выбарных органаў у дарэвалюцыйнай Расіі, а таксама ваеннае або грамадзянскае званне. Казацкі галава. Гарадскі галава.

5. перан. Пярэдняя частка, пачатак чаго‑н. Галава калоны. □ Марудна паварочваецца галава Вялікай Мядзведзіцы, прывязанай за хвост яркай зоркі. Асіпенка.

6. Харчовы прадукт у выглядзе шара або конуса. Галава сыру.

•••

Авечая галава — пра тупога бяспамятнага чалавека.

Адамава галава — малюнак чэрапа з дзвюма перакрыжаванымі кветкамі як сімвал абазначэння смерці, яду і пад.

Адказваць галавою гл. адказваць.

Адкруціць галаву каму гл. адкруціць.

Акунуцца з галавой гл. акунуцца.

Бедная галава — пра няшчаснага чалавека, які выклікае спагаду.

Без галавы — пра неразумнага, тупаватага чалавека.

Біцца галавой аб сцяну гл. біцца.

Брацца (узяцца) за галаву гл. брацца.

Браць (узяць) у галаву гл. браць.

Валіць з хворай галавы на здаровую гл. валіць.

Варушыць галавой гл. варушыць.

Вецер (гуляе) у галаве у каго гл. вецер.

Вешаць галаву гл. вешаць.

Вісець над галавой гл. вісець.

Выдаць (сябе) з галавой гл. выдаць.

Выкінуць з галавы гл. выкінуць.

Вылецець (выскачыць) з галавы гл. вылецець.

Вялікая галава — пра разумнага, мудрага чалавека.

Галава варыць у каго — пра кемлівага, разумнага чалавека.

Галава зварыла — а) зрабіў што‑н. не так, як трэба, дапусціў якое‑н. глупства. [Базыль:] Гэта ж трэба — галава зварыла, пайшоў да Пшыбыльскага ў паслугачы! Шынклер; б) прыняў правільнае рашэнне. У адказны момант яго галава зварыла як трэба.

Галава і два вухі — пра нездагадлівага, прастакаватага чалавека.

Галава ідзе кругам у каго — хто‑н. страціў здольнасць цвяроза разважаць ад мноства клопатаў, дум і пад.

Галава кружыцца (круціцца); галава закружылася (закруцілася) у каго — а) пра галавакружэнне. Галава кружыцца ад малакроўя; б) хто‑н. зазнаўся, страціў здольнасць цвяроза разважаць.

Галава трашчыць (развальваецца) — а) пра моцныя болі ў галаве; б) ад чаго хто‑н. траціць здольнасць разважаць ад празмернай работы, шуму, клопату і пад.

Галава як рэшата — пра дрэнную памяць.

Галаву адарваць гл. адарваць.

Гарачая галава — пра нястрымнага, схільнага да захаплення чалавека.

Губляць галаву гл. губляць.

Дайсці сваёй галавой гл. дайсці.

Даць галаву на адрэз (на адсячэнне) гл. даць.

Дзіравая галава — пра чалавека з дрэннай памяццю.

Дубовая галава — пра тупога, неразумнага чалавека.

Дурыць галаву гл. дурыць.

Забіць галаву чым гл. забіць.

Задраць галаву гл. задраць.

Задурыць галаву гл. задурыць.

Закружылася (закруцілася) у галаве гл. закружыцца.

Закружыць галаву каму гл. закружыць.

Закруціць галаву каму гл. закруціць.

Залатая галава — пра здольнага, таленавітага чалавека.

З галавой — пра разумнага, талковага чалавека.

З галавы да ног (пят); з ног да галавы; ад пят да галавы — а) зверху данізу; поўнасцю. Прамокнуць з галавы да ног; б) ва ўсім: у думках, учынках і пад. (быць кім‑н., якім‑н.). Ён быў артыстам з галавы да ног.

З галавы не выходзіць гл. выходзіць.

Злажыць (скласці) галаву гл. злажыць.

Зняць (знесці) галаву каму, у каго гл. зняць.

Карона з галавы не зваліцца (не спадзе) гл. карона.

Каша ў галаве гл. каша.

Класці галаву гл. класці.

Класці галаву на калодку гл. класці.

Клёпкі ў галаве не хапае (не стае) гл. хапаць.

Кружыць галаву гл. кружыць.

Крукам (шастом) галавы не дастаць каму гл. дастаць.

Круціць галаву гл. круціць.

Ламаць галаву гл. ламаць.

Лезці ў галаву гл. лезці.

Марочыць галаву каму гл. марочыць.

Мець галаву (на плячах, на карку) гл. мець.

На галаву — у разліку на кожнага.

На галаву вышэй за каго — значна перавышае каго‑н. у якіх‑н. адносінах, па якіх‑н. якасцях.

Налажыць галавой гл. налажыць.

Намыліць галаву каму гл. намыліць.

На сваю галаву — сабе на шкоду.

На свежую галаву — пасля адпачынку, пакуль не стаміўся.

На скрут (злом) галавы гл. скрут.

Не знасіць галавы каму гл. знасіць.

Не ідзе (не выходзіць) з галавы гл. ісці.

Не ідзе (не лезе) у галаву гл. ісці.

Няма галавы гл. няма.

Павесіць (звесіць) галаву гл. павесіць.

Падняць (узняць) галаву гл. падняць.

Паплаціцца галавой гл. паплаціцца.

Паставіць з ног на галаву гл. паставіць.

Пастаяць галавой гл. пастаяць.

Прыйсці ў галаву каму гл. прыйсці.

Прытуліць галаву гл. прытуліць.

Разумная галава — пра талковага, разумнага чалавека.

Ручацца галавой гл. ручацца.

Садовая галава — пра някемлівага, рассеянага чалавека.

Сам чорт галаву зломіць гл. чорт.

Сарваць галаву каму гл. сарваць.

Светлая галава — пра разумнага, здольнага лагічна думаць чалавека.

Сесці на галаву каму гл. сесці.

Скруціць (зламаць) сабе галаву гл. скруціць.

Сушыць галаву гл. сушыць.

Схапіцца за галаву гл. схапіцца.

Схіліць галаву перад кім-чым гл. схіліць.

Убіць (набраць) сабе ў галаву гл. убіць.

Убіць у галаву каму гл. убіць.

У галавах — ва ўзгалоўі.

Удалая галава — пра смелага, адчаяннага чалавека.

Хадзіць на галаве гл. хадзіць.

Хапацца за галаву гл. хапацца.

Хоць кол на галаве чашы гл. часаць.

Цераз галаву чыю — не папярэдзіўшы каго‑н., мінуўшы каго‑н.

Як на маю дурную галаву (мой дурны розум) — як мне здаецца, на мой погляд.

Як снег на галаву гл. снег.

Яловая галава — пра бесталковага, дурнога чалавека.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

той, таго́, м.; та́я, той, ж.; то́е, таго́, н.; мн. ты́я, тых; займ. указальны.

1. Паказвае на асобу ці прадмет, якія знаходзяцца не перад вачамі, не побач, а аддалены ў прасторы і часе, як падобныя ім; проціл. гэты (у 1 знач.). На той бок вуліцы. □ З таго боку Прыпяці шыбуе човен. Колас. // Паказвае на адрэзак часу, які непасрэдна папярэднічаў гэтаму моманту або непасрэдна прымыкае да яго. Скуратовіча ў той дзень дома не было: апошнімі днямі ён нават часам і не начаваў дома. Чорны. Родная хата здавалася чужою. Часам цягнула паглядзець на яе, але гаспадар заўсёды бурчаў: — Што ты там забыў? На тым тыдні сходзіш. Асіпенка. // Паказвае на адрэзак часу, у які адбываецца што‑н. У тыя дні, мае сябры, Цямнелі грозна далі. Глебка. // Паказвае на адначасовасць якога‑н. дзеяння з іншым дзеяннем, пра якое гаворыцца ў сказе. І сапраўды: як мог знікнуць малы ў той час, калі ён натрапіў на пэўны след старэйшага брата, якога ён, відаць, шукаў? Якімовіч.

2. Паказвае на прадмет ці асобу, што вылучаецца з ліку іншых. Не спалі толькі тыя раненыя, у якіх балелі раны. Шамякін. Той вулачкі, дзе мы некалі жылі з мамай, ужо няма. Шыловіч. / у знач. наз. той, таго́, м.; та́я, той, ж.; то́е, таго́. [Рыгор] пацішэў крыху. Раней жа праз увесь век свой усё судзіўся то з гэтым, то з тым. Чорны. // Паказвае на адзін прадмет, асобу з двух або некалькіх падобных пры іх пералічэнні або супастаўленні (са словамі «гэты», «іншы» і пад.). Тым або іншым спосабам. З таго ці другога боку. □ [Палянцаў] думаў пра Таню, не пра гэту, што засталася пад дажджом на вуліцы гарадка з невыказным позіркам, а пра тую — далёкую, юную, якая каханнем сваім асвяціла, напэўна, усё яго жыццё... Ракітны. / у знач. наз. той, таго́, м.; та́я, той, ж., то́е, таго́, н. [Міхал:] — Хіба ён [пан] літасць, сэрца мае? Ўжо двух у службу запрагае: Адзін на рыбу — той у адборку... Колас.

3. Паказвае на які‑н. прадмет, асобу, пра якія гаварылася раней. — Мінск... — задумліва і задушэўна, як імя таварыша, вымавіў Сонцаў. — Хацеў бы я паглядзець, які той Мінск цяпер. Мележ. — Ці не знойдзецца ў вас сена прадаць хоць пудоў колькі? — запыталася .. [незнаёмая] .. — Дзе тое ў нас сена, — адказала Вера Мікалаеўна. Крапіва. / у знач. наз. той, таго́, м.; та́я, той, ж., то́е, таго́, н. (звычайна ў спалучэнні з узмацняльнай часціцай «і»). Ночка цёмная глядзела Ды цямнейшай стала, Адна зорка мігацела, І тая прапала. Купала. Падняўшыся на насочкі,.. [Таццяна] ўбачыла на адным возе Любу. Тая сядзела каля кулямёта і аб нечым паціху гаварыла з маладым партызанам. Шамякін. // Выкарыстоўваецца для ўказання на асобу, прадмет, якія прыводзяцца як прыклад да сказанага раней. Узяць хоць бы таго ж бацьку ці маці, якія ўвесь час раілі паступаць вучыцца.

4. у знач. наз. той, таго́, м. Паказвае на якія‑н. акалічнасці, падзеі, дзеянні і пад., пра якія ўжо ішла размова. Бацькі займаліся гаспадаркай, мяне нічога не прымушалі рабіць, а я таму і рада была.

5. Паказвае на вядомую ўжо асобу ці прадмет. Добрая дзяўчына тая Волька. □ [Нявідны] ведае і верыць у праўду новага ладу жыцця, таго ладу, за ідэалы якога змагаецца партыя камуністаў. Колас. Колькі таго дня было, а ўжо неўзабаве і вечар: падыходзіць тая невясёлая, але па-свойму адметная пара самых малых, зімовых дзён. Кулакоўскі.

6. Іменна ён, не іншы, гэты ж самы (звычайна ў спалучэннях «той жа», «той самы», «той жа самы»). Цераз тое ж сухое балота атрад Паўленкі адышоў у лес. Шамякін. Той самы завод з высокім чорным комінам глянуў на іх знаёмымі абрысамі. Тыя самыя дамы, тыя самыя баракі. Пестрак. Формы вышэйшай ступені параўнанняў прыметнікаў паказваюць, што данаму прадмету якасць ўласціва ў большай ці меншай ступені, чым іншаму прадмету, або таму ж самаму прадмету, але пры іншых абставінах ці ў іншы час. Граматыка.

7. Уваходзіць у састаў: а) складаных злучнікаў: «дзякуючы таму што», «з прычыны таго што», «да таго што», «да тых пор пакуль», «за тое што», «у той час як», «нягледзячы на тое што», «пасля таго калі» і інш.; б) словазлучэнняў, звычайна пабочнага характару, якія звязваюць розныя часткі выказвання: «апрача таго», «акрамя таго», «разам з тым», «між тым» і інш.

8. то́е, нескл., н. Выкарыстоўваецца як указальнае слова на мяжы двух сказаў, з якіх другі з’яўляецца тлумачэннем першага. — Вы да мяне? — адразу запытаў Галаўня. Сцяпан .. адказаў: — Да вас. Прыйшоў падзякаваць за тое, што падвезлі. Гроднеў. Віно мы залатое п’ём за тое, Каб і жыццё было век залатое. Панчанка.

•••

Больш таго гл. больш.

Гнаць на той свет гл. гнаць.

Загнаць (увагнаць, звесці) на той свет гл. загнаць.

За што купіў, за тое і прадаю гл. купіць.

І без таго — і так, і так ужо. Пачарнела і рака. Шточасна поўнячыся новымі водамі з палёў і лугоў, яна быстраю плынню падточвала і без таго кволы лёд. Краўчанка.

Ісці на той свет гл. ісці.

І ў той бок не глядзець гл. глядзець.

Калі на тое пайшло гл. пайсці.

Мала таго гл. мала.

На той час гл. час.

На тым самым месцы сесці гл. сесці.

Не без таго — бывае і так.

Не бываць таму гл. бываць.

Не з таго канца гл. канец.

Не з той оперы гл. опера.

Не на таго напаў (натрапіў, нарваўся) гл. напасці.

Не ў той бок глядзець (пазіраць) гл. глядзець.

Ні з таго ні з сяго — без яўнай прычыны.

Ні тое ні другое; ні тое ні сёе — пра каго‑, што‑н. няпэўнае, што не мае ярка выражаных уласцівасцей, асаблівасцей. Сапраўдны мужчына — заўсёды рыбак і паляўнічы. А ён, Андрэй, ні тое ні другое. Мехаў.

Няма таго, каб (з інф.) гл. няма.

Самы той! (іран.) гл. самы.

Тое-сёе; той-сёй; тое ды сёе — выкарыстоўваецца замест пераліку розных прадметаў, акалічнасцей і пад. На .. [Пятра] той-сёй паглядваў ужо з загадкавай усмешкай. Ракітны.

Той свет гл. свет.

Той ці іншы — хто-небудзь, які-небудзь.

Устаць не з той нагі гл. устаць.

У тым выпадку, калі... гл. выпадак.

Што будзе, тое будзе гл. быць.

Як на тое ліха гл. ліха ​1.

Як той казаў гл. казаць ​1.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

язы́к, -ка́ м., в разн. знач. язы́к;

цмо́кнуць ~ко́м — щёлкнуть языко́м;

заліўны́ я. — заливно́й язы́к;

~кі́ по́лымя — языки́ пла́мени;

я. звана́ — язы́к ко́локола;

узя́ць ~ка́ — взять языка́;

◊ на ~ку́ — (у каго) на языке́ (у кого);

з ~ка́ про́сіцца — с языка́ про́сится;

во́стры на я. — о́стрый на язы́к; за сло́вом в карма́н не ле́зет;

бо́йкі на я. — бо́йкий (пры́ткий) на язы́к;

я. без касце́й — язы́к без косте́й;

злы́я ~кі́ — злы́е языки́;

я. як бры́тва — язы́к как бри́тва;

тра́піць на я. — попа́сть на язы́к;

я. свярбі́ць — язы́к че́шется;

цягну́ць за я. — тяну́ть за язы́к;

ціпу́н табе́ на я. — типу́н тебе́ на язы́к;

мыць ~ка́мі — перемыва́ть ко́сточки;

мало́ць ~ко́м — чеса́ть языко́м; моло́ть языко́м;

вы́сунуўшы я. — вы́сунув язы́к;

мянці́ць (трапа́ць) ~ко́м — трепа́ть языко́м;

мазо́ліць я. — мозо́лить язы́к;

распусці́ць я. — распусти́ть язы́к;

развяза́ць я. — развяза́ть язы́к;

я. развяза́ўся — язы́к развяза́лся;

прыкусі́ць я. — прикуси́ть язы́к;

прытрыма́ць я. — придержа́ть язы́к;

пацягну́ла за я. — дёрнуло за язы́к;

праглыну́ць я. — проглоти́ть язы́к;

укараці́ць я. — (каму) укороти́ть язы́к (кому);

уваткну́ць я. — встрять в разгово́р;

трыма́ць за я. — держа́ть за язы́к;

~ка́мі абмыва́ць — языка́ми обмыва́ть;

я. гла́дка хо́дзіць — язы́к хорошо́ подве́шен (приве́шен);

сарва́лася (зляце́ла) з ~ка́ — сорвало́сь (слете́ло) с языка́;

я. заплята́ецца — язы́к заплета́ется;

трыма́ць я. за зуба́мі — держа́ть язы́к за зуба́ми;

трыма́ць я. на пры́вязі — держа́ть язы́к на при́вязи;

цяля́ты я. аджава́лі — язы́к проглоти́л;

чорт пацягну́ў за я. — (каго) чёрт дёрнул за язы́к (кого);

не сыхо́дзіць у людзе́й з ~ка́ — стать при́тчей во язы́цех;

я. не паваро́чваецца сказа́ць — язы́к не повора́чивается сказа́ть;

адсо́хні мой я., калі́...; хай мой я. адсо́хне, калі́... — отсо́хни у меня́ язы́к, е́сли...;

я. не завя́жаш — посл. на чужо́й рото́к не наки́нешь плато́к;

я. да Кі́ева давядзе́ — посл. язы́к до Ки́ева доведёт;

я. мой — во́раг мой — посл. язы́к мой — враг мой;

на ~ку́ мёд, а на сэ́рцы лёд — посл. на языке́ медо́к, а на се́рдце ледо́к;

каро́ва ~ко́м зліза́ла — погов. коро́ва языко́м слиза́ла;

~ко́м мялі́, а рука́м во́лі не дава́й — погов. языко́м мели́, а рука́м во́ли не дава́й;

галава́ з пакло́нам, я. з прыгаво́ркай — погов. голова́ с покло́ном, язы́к с пригово́ром;

што ў цвяро́зага наўме́, то́е ў п’я́нага на ~ку́ — посл. что у тре́звого на уме́, то у пья́ного на языке́;

гавары́ць я. не балі́ць — посл. говори́ть язы́к не боли́т; язы́к без косте́й;

я. не кало́да, ве́дае, што сало́дка — погов. язы́к не лопа́тка, зна́ет, что сла́дко

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ВАЙНА́ РАСІ́І З РЭ́ЧЧУ ПАСПАЛІ́ТАЙ 1654—67,

вайна, распачатая расійскім царом Аляксеем Міхайлавічам за землі Смаленшчыны, Беларусі, Украіны і Літвы. Для пачатку вайны царскі ўрад выкарыстаў спрыяльныя для яго абставіны: Рэч Паспалітая была аслаблена ў выніку нац.-вызв. і антыфеад. вайны 1648—51 на Украіне і Беларусі і наступнымі канфліктамі з аўтаномнай гетманскай (усх.) Украінай. 1.10.1653 Земскі сабор даў згоду прыняць Украіну пад уладу Расіі, што азначала вайну з Рэччу Паспалітай. У планах Б.Хмяльніцкага і казацкай старшыны былі намеры далучыць да Украіны Бел. Палессе і Падняпроўе.

У маі 1654 рас. войскі пачалі ваен. дзеянні. Ад Масквы на Смаленск і далей на Беларусь рушыла асн. войска на чале з царом. З Пн на Беларусь наступала войска В.П.Шарамецева. Ад Бранска на Мсціслаўскае ваяв. наступала армія кн. А.М.Трубяцкога. Агульныя сілы рас. войск складалі 80—83 тыс. чал. З Пд на Беларусь уздоўж Дняпра наступала казацкае войска (20 тыс. чал.) наказнога гетмана І.Залатарэнкі. Ім супрацьстаяла войска ВКЛ на чале з вял. гетманам ВКЛ Я.Радзівілам (да 20 тыс. чал.), а таксама гарнізоны замкаў. 30.6.1654 пасля аблогі капітуляваў Полацк. 23.9.1654 пасля 2-месячнай аблогі здаўся Смаленск. У выніку баёў рас. войскі занялі Дзісну, Друю, Глыбокае, Невель; пасля аблогі і некалькіх штурмаў 17.11.1654 узяты Віцебск. Упарта абараняўся Мсціслаў, але 22.7.1654 ён захоплены войскамі Трубяцкога. У час штурму горада амаль усе яго жыхары (каля 15 тыс. паводле рас. дакументаў) былі перабіты (т.зв. «Трубяцкая разня»). Падобны лёс напаткаў і Гомель. 12.10.1654 рас. войскі ўзялі і спалілі Дуброўну, а яе жыхароў адправілі ў Расію. Крычаў здаўся атраду бел. шляхціца К.Паклонскага, які перайшоў на бок цара. Магілёў капітуляваў без асаблівага супраціўлення. Казакі Залатарэнкі захапілі Чачэрск, Рэчыцу і Жлобін. Моцную Быхаўскую крэпасць казакі не здолелі захапіць нават пасля 11-месячнай аблогі. Войска Радзівіла з-за сваёй малалікасці вяло манеўраную вайну, нападаючы на асобныя атрады рас. арміі. Гетман польны ВКЛ В.Гасеўскі 3.8.1654 разбіў маскоўскае войска пад Оршай. 12.8.1654 каля Шклова Радзівіл нанёс паражэнне ўдвая большаму войску ваяводы кн. Я.К.Чаркаскага, але 24.8.1654 каля мяст. Шапялевічы (цяпер Круглянскі р-н) пацярпеў паражэнне; страціўшы каля 1 тыс. чалавек, паранены Радзівіл адступіў ад Смілавіч і Мінска. Гэтым у ліст. 1654 і была скончана 1-я кампанія вайны. Цар дасягнуў сваёй мэты: была занята Смаленшчына і землі на У ад Дняпра. Але на гэтай тэр. працягвалася барацьба: сял. атрады самаабароны (паводле рас. тэрміналогіі «шиши») перашкаджалі рас. дваранам і «дзецям баярскім» захопліваць і вывозіць у свае маёнткі ў Расію сял. сем’і, рабаваць і паліць вёскі. Радзівіл перадаваў гэтым атрадам зброю, часам каардынаваў іх дзеянні. Спробы Радзівіла заняць Магілёў і Віцебск у лют. і вясной 1655 не далі вынікаў. У час зімовага контрнаступлення войскам ВКЛ удалося вярнуць Копысь, Дуброўну і Оршу. Зімою 1655 у Езярышчах і Суражы мясц. жыхары паўсталі, частку рас. гарнізонаў перабілі ці ўзялі ў палон. Каб перашкодзіць войску ВКЛ наступаць на Магілёў, у міжрэчча Дняпра і Бярэзіны былі перакінуты казацкія атрады Залатарэнкі, якія ў сак. 1655 захапілі Бабруйск, Каралеўскую Слабаду, Глуск, а пазней і мяст. Свіслач.

У маі 1655 пачалася 2-я кампанія гэтай вайны. Гал. задачай рас. войскі ставілі захоп усёй Беларусі і сталіцы ВКЛ Вільні. Група войск стольніка З.Ф.Лявонцьева з баямі зноў заняла Дуброўну, Оршу і Копысь. 27.6.1655 войскі кн. А.І.Лабанава-Растоўскага занялі Лукомль. 3.7.1655 царскія войскі і казакі захапілі Мінск. У жн. 1655 армія Трубяцкога спрабавала ўзяць моцную крэпасць Слуцк, але горад выстаяў. Далейшы рэйд яго арміі быў удалым: з баямі ўзяты Клецк, Ляхавічы, Мыш, Мір, Сталавічы, Новагародак. Наступленне рас. войск і казакаў ішло ўздоўж Нёмана. Былі ўзяты Нясвіж, Карэлічы, Стоўбцы, Любча, Ліда, Слонім. Вяртаючыся назад, Трубяцкой і Залатарэнка ў вер. 1655 зноў спрабавалі авалодаць Слуцкам, але вымушаны былі адступіць. 8.8.1655 войскі гал. рас. групоўкі на чале з Чаркаскім і Залатарэнкам штурмам узялі Вільню. У жніўні рас. войскі ўзялі Коўна і Гародню (Гродна). На Пд Беларусі восенню рас. войскі і казакі занялі Тураў. У выніку кампаніі 1655 рас. войскі занялі б.ч. Беларусі і частку Літвы. Сітуацыя ўскладнілася тым, што ўлетку 1655 на Польшчу напала Швецыя і заняла амаль усю яе тэрыторыю. Радзівіл і значная частка літоўскай і жамойцкай шляхты 20 кастр. заключылі Кейданскі дагавор 1655, які разарваў дзярж. сувязь ВКЛ з Польшчай і аформіў унію са Швецыяй. Аднак пэўная частка бел. шляхты прынесла прысягу цару Аляксею Міхайлавічу, другая частка на чале з віцебскім ваяводам П.Сапегам захавала вернасць Рэчы Паспалітай. У сак. 1656 унія ВКЛ са Швецыяй была скасавана, а шведскія войскі выведзены з Жамойціі. У выніку моцнага нац.-вызв. руху ў Польшчы шведы былі выгнаны з краіны. Рыхтуючыся да вайны са Швецыяй за Прыбалтыку, Расія 31 снеж. заключыла з Рэччу Паспалітай Віленскае перамір’е 1656 і ваен. дзеянні былі спынены. Расія прадугледжвала ваен. саюз з Рэччу Паспалітай супраць Швецыі і Брандэнбурга. Цар прапанаваў сваю кандыдатуру ў польск. каралі, што павінна было быць абмеркавана на бліжэйшым сейме. Пасля гэтага Расія пачала вайну са Швецыяй. Аднак сейм 1658 адмовіў цару ў выбранні яго каралём і патрабаваў вярнуць усе занятыя землі. Ваенныя дзеянні аднавіліся.

Землі Смаленшчыны, Беларусі і Літвы былі ўключаны ў склад Рас. дзяржавы, а цар прыняў тытулы «вялікага князя Белай Русі, смаленскага, літоўскага, гасудара і вялікага князя полацкага, віцебскага, мсціслаўскага». Тут была пастаўлена рас. ваенная адміністрацыя на чале з ваяводамі. За шляхтай, якая прынесла прысягу цару, захоўваліся прывілеі (без права выбараў, склікання сейму і павятовых сеймікаў). Усіх, хто змагаўся супраць рас. войск, высылалі ў глыб Расіі, за Волгу і ў Сібір; іх маёнткі канфіскоўвалі. У цэлым шляхта была незадаволена і гвалтоўным далучэннем Беларусі да Расіі, і стратай значнай часткі сваіх прывілеяў і вольнасцей. Дзейнасць каталіцкай і уніяцкай цэркваў была забаронена, іх землі канфіскаваны. У 1656 для заспакаення насельніцтва на тэр. на З ад Бярэзіны была дазволена дзейнасць каталіцкай царквы (уніяцкая аставалася забароненай). Значная частка гараджан, асабліва з гарадоў, што аказвалі супраціўленне, высялялася ў Расію. Мясц. правасл. святароў імкнуліся замяніць маскоўскімі. Найбольш пацярпелі бел. сяляне, якіх абцяжарвалі новымі падаткамі, рабавалі і забівалі. Памешчыкі, якія складалі рас. конніцу, гвалтам забіралі сялян у свае маёнткі ў такіх маштабах, што цар вымушаны быў забараніць вываз сялян, каб захаваць падатковае насельніцтва на месцы. Аднак палітыка царызму была непаслядоўная: некалькі дзесяткаў тысяч чалавек, у асн. рамеснікі, былі пераселены з усх. гарадоў Беларусі ў Маскву (Мяшчанская слабада) і Замаскварэцкі край.

У 1656—58 ва ўсх. Беларусі разгарэўся канфлікт паміж казацкімі войскамі І.Нячая і рас. ваяводамі. Казацкая старшына намагалася далучыць Бел. Падняпроўе да гетманскай Украіны. Казакі займалі мястэчкі і вёскі каля Магілёва, Копысі, Мсціслава, рас. войскі аказвалі ім супраціўленне. Б.Хмяльніцкі дамовіўся з царскім урадам аб устрыманні ад ваен. дзеянняў, аднак пасля яго смерці (жн. 1657) канфлікт узмацніўся. Выконваючы ўмовы Гадзяцкага дагавора 1658 Нячай распачаў ваен. дзеянні ва ўсх. Беларусі супраць рас. войск. Войскі Рэчы Паспалітай блакіравалі Вільню. Становішча рас. войск увосень і ўзімку 1658—59 значна пагоршылася. Стары Быхаў, Мсціслаў, Крычаў, Чавусы скінулі рас. ўладу. Разам з казацкімі атрадамі Нячая супраць рас. войск дзейнічалі казацка-сял. атрады Д.Мурашкі, Сапрыкі, Драня. Супраць казацкіх войск быў кінуты ў 1659 вял. карны атрад Лабанава-Растоўскага, якому ўдалося задушыць вызв. рух і зноў узяць Мсціслаў, Рослаў, Крычаў, Стары Быхаў. Паступова войска ВКЛ пачало выцясняць рас. армію. Каб змяніць сітуацыю, цар накіраваў на Беларусь войска на чале з ваяводам кн. І.А.Хаванскім. У выніку наступлення яго арміі ў снеж. 1659 — лют. 1660 устаноўлены кантроль над Новагародскім ваяв. (за выключэннем Случчыны), зноў занята Гародня, адбітая П.Сапегам у сакавіку. Армія Хаванскага нанесла паражэнне палку М.Абуховіча каля Мальчы і ў студз. 1660 заняла Бярэсце, у сак. аблажыла моцны замак Ляхавічы. У гэты час на тэр. Беларусі дзейнічалі партыз. атрады Мурашкі і С.Аскіркі, якія складаліся са шляхты і рэшткаў бел. казакаў (з сялянства). Ім удалося заняць Давыд-Гарадок, але, пацярпеўшы паражэнне ў лют. 1660 каля Глуска, яны адышлі да Слуцка, а потым зайшлі ў тыл войску Хаванскага і сталі каля Нясвіжа.

3.5.1660 Рэч Паспалітая заключыла мір са Швецыяй і змагла ўсе свае войскі кінуць супраць рас. арміі. На Беларусь з Падляшша прыйшла дывізія П.Сапегі (6 тыс. чал.) і вызваліла Жыровічы, з Падолля — дывізія С.Чарнецкага (4 тыс. чал.), якая заняла Слонім. Абедзве дывізіі злучыліся і 28.6.1660 сустрэліся з арміяй Хаванскага каля Палонкі (20 км ад Баранавічаў), дзе адбылася вырашальная бітва. Войска Хаванскага было разбіта, і ён пачаў адыходзіць на Пн. Наўздагон была кінута конніца С.Кміціча, якая нанесла паражэнні рэшткам рас. войска пад Мірам, Жукавым Барком і Койданавам. У ліп. 1660 Сапега і Чарнецкі ўвайшлі ў Мінск. Тэр. Беларусі да Бярэзіны была вызвалена, а Хаванскі, прайграўшы бітву пад Чарэяй, адступіў у Полацк. Цар паслаў на Беларусь новую армію ваяводы Ю.Далгарукава (да 30 тыс. чал.) і казацкае войска з Украіны (зноў саюзнай з Расіяй) на чале з палк. В.Залатарэнкам (25 тыс. чал.). Аднак у Бел. Падняпроўі ўжо дзейнічалі харугвы Сапегі, Чарнецкага, Кміціча і А.Палубінскага. 8.10.1660 каля Чавусаў адбыўся бой войска Рэчы Паспалітай з групоўкай Далгарукава, што перашкодзіла аб’яднанню яго войска з арміяй Хаванскага. Шляхта, мяшчане і сяляне, якія раней прысягалі цару, пачалі масава выступаць супраць рас. войск. Пераможныя паўстанні супраць рас. гарнізонаў адбыліся ў Дзісне, Себежы, у лют. 1661 — у Магілёве. 4.11.1661 войска Хаванскага (20 тыс. чал.) пацярпела паражэнне пры Кушліках (каля Полацка) ад войска К.Жаромскага (12 тыс. чал.). 2.12.1661 капітуляваў рас. гарнізон у віленскім замку. Аднак вайна не была скончана. Амаль усё войска ВКЛ і частка польск. войска, не атрымаўшы жалавання, утварылі ў 1661 канфедэрацыю і спынілі актыўныя ваен. дзеянні, якія аднавіліся толькі праз 2 гады, калі жалаванне было выплачана. 9.7.1662 здаўся рас. гарнізон у Барысаве, у снеж. 1662 — ва Усвятах. 1.6.1664 пачаліся мірныя перагаворы; пасля перапынку яны аднавіліся ў крас. 1666. Вайна завяршылася падпісаннем Андросаўскага перамір’я 1667, паводле якога Расія замацавала за сабой Смаленшчыну і Левабярэжную Украіну з Кіевам. Вынікі вайны для Беларусі былі трагічныя. Страты насельніцтва склалі больш за 50% (паменшылася з 2,9 млн. чал. да 1,4 млн. чал.). Найб. скарацілася колькасць насельніцтва ва ўсх. і цэнтр. Беларусі: у Полацкім, Віцебскім, Мсціслаўскім і Мінскім ваяв. на 60—70%, у Новагародскім, Берасцейскім і Віленскім ваяв. на 35—45%. Эканоміка Беларусі апынулася ў стане глыбокага заняпаду.

Літ.:

Гісторыя Беларускай ССР. Т. 1. Мн., 1972;

Мальцев А.Н. Россия и Белоруссия в середине XVII в. М., 1974;

Абецедарский Л.С. Белоруссия и Россия: Очерки рус.-бел. связей второй половины XVI—XVII в. Мн., 1978;

Сагановіч Г. Невядомая вайна, 1654—1667. Мн., 1995;

Morzy J. Kryzys demograficzny na Litwie I Białorusi w 2 połowie XVII wieku. Poznań, 1965.

А.П.Грыцкевіч

т. 3, с. 455

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

душа́ ж., в разн. знач. душа́;

глыбо́ка запа́сці ў душу́ — глубоко́ запа́сть в ду́шу;

шчо́драя д. — ще́драя душа́;

працава́ць з душо́й — рабо́тать с душо́й;

на ву́ліцы — ні душы́ — на у́лице — ни души́;

на душу́ насе́льніцтва — на ду́шу населе́ния;

ён быў душо́й калекты́ву — он был душо́й коллекти́ва;

◊ д.-чалаве́к — душа́-челове́к;

д.-хло́пец — руба́ха-па́рень;

душо́й загаве́ць — отда́ть бо́гу ду́шу;

чу́е д. — чу́ет се́рдце;

д. мле́е — се́рдце замира́ет;

д. наро́схрыст — душа́ нараспа́шку;

ко́лькі д. хо́ча (жада́е) — ско́лько душе́ уго́дно;

усёй душо́й — всей душо́й;

прада́жная д. — прода́жная душа́;

чарні́льная д. — черни́льная душа́;

чо́ртава д. — чёртова душа́;

адзі́н душо́ю — один одинёшенек;

крыві́ць душо́ю — криви́ть душо́й;

адве́сці душу́ — отвести́ ду́шу;

цёпла на душы́ — тепло́ на душе́;

го́рка на душы́ — го́рько на душе́;

накіпе́ла на душы́ — накипе́ло на душе́;

д. не прыма́е — душа́ не принима́ет;

з душы́ ве́рне — с души́ воро́тит;

душо́й і це́лам — душо́й и те́лом;

загляну́ць у душу́ — загляну́ть в ду́шу;

ле́зці ў душу́ — лезть в ду́шу;

ад (з) глыбіні́ душы́ — от глубины́ души́;

да глыбіні́ душы́ — до глубины́ души́;

у глыбіні́ душы́ — в глубине́ души́;

ад усёй душы́ — от всей души́;

д. не на ме́сцы — душа́ не на ме́сте;

стая́ць над душо́й — стоя́ть над душо́й;

усі́мі фі́брамі душы́ — все́ми фи́брами души́;

жыць д. ў душу́ — жить душа́ в ду́шу;

адда́ць бо́гу душу́ — отда́ть бо́гу ду́шу;

д. ў пя́тках апыну́лася — душа́ ушла́ в пя́тки;

не мець капе́йкі пры душы́ (за душо́й) — не име́ть копе́йки за душо́й;

як бог на душу́ пало́жыць — как бог на́ душу поло́жит;

нічо́га за душо́й няма́ — ничего́ за душо́й нет;

браць грэх на душу́ — брать грех на́ душу;

бо́гу душо́ю не вінава́ты (не ві́нен) — как пе́ред бо́гом чист;

ко́лькі д. хо́ча (жада́е) — ско́лько душе́ уго́дно;

улажы́ць душу́ — (у што) вложи́ть ду́шу (во что);

д. не ляжы́ць (не го́рнецца) — (да каго, чаго) душа́ не лежи́т (к кому, чему);

жыць як д. жада́е — жить в своё удово́льствие;

для душы́ — для души́;

д. балі́ць — душа́ боли́т;

з адкры́тай душо́й — с откры́той душо́й;

за мі́лую душу́ — за ми́лую ду́шу;

зае́чая (зайчы́ная) д. — за́ячья душа́;

мёртвыя ду́шы — мёртвые ду́ши;

наплява́ць у душу́ — наплева́ть в ду́шу;

па душы́ — (каму) по душе́ (кому);

у душы́ — в душе́;

па душу́ — (чыю) по ду́шу чью;

з лёгкай душо́й — с лёгким се́рдцем;

з дараго́й душо́й — всей душо́й, с ра́достью, раду́шно; от всей души́;

адкры́ць душу́ — откры́ть ду́шу;

браць (узяць) за душу́ (сэ́рца) — брать (взять) за́ душу (се́рдце);

вы́няць душу́ — вы́нуть ду́шу;

вы́вернуць душу́ — вы́вернуть ду́шу;

вы́трасці душу́ — вы́трясти ду́шу;

хварэ́ць душо́й — боле́ть душо́й;

(хоць) д. вон — (хоть) дух вон;

цягну́ць за душу́ — тяну́ть за́ душу;

запа́сці ў душу́ — запа́сть в ду́шу;

ле́гчы на душу́ — лечь на́ душу;

надрыва́ць душу́ — надрыва́ть ду́шу;

д. перавярну́лася — душа́ переверну́лась;

крык душы́ — крик души́;

вы́матаць (усю) душу́ — вы́мотать (всю) ду́шу;

трыма́цца як чорт за душу́ — держа́ться как чёрт за́ душу;

адпусці́ць душу́ на пакая́нне — отпусти́ть ду́шу на покая́ние;

ні адно́й жыво́й душы́ — ни одно́й живо́й души́;

д. гары́ць — душа́ гори́т;

душы́ не чуць — души́ не ча́ять;

прада́ць чо́рту душу́ — прода́ть чёрту ду́шу;

як ма́слам па душы́ — как ма́слом по душе́;

ледзь-ледзь д. трыма́ецца — е́ле-е́ле душа́ в те́ле;

чужа́я д. — цёмны лес — посл. чужа́я душа́ — потёмки;

ра́да б д. ў рай, ды грахі́ не пуска́юць — рад бы в рай, да грехи́ не пуска́ют

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

за ​1, прыназ. з В і Т.

Спалучэнне з прыназоўнікам «за» выражае:

Прасторавыя адносіны

1. з В і Т. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, месца і пад., за межы якіх накіравана дзеянне, рух або за якімі, па другі бок якіх знаходзіцца хто‑, што‑н., адбываецца што‑н. Паехаць за горад. Жыць за ракой. □ За вёскай, у лесе, ладзілася маёўка. Асіпенка. // (з дзеясловамі «сесці», «усесціся», «стаць» і пад.). Ужываецца пры абазначэнні прадмета, каля якога хто‑н. размяшчаецца для работы або якога‑н. занятку. Сесці за стол. Стаць за пульт кіравання. Сядзець за рулём.

2. з Т. Ужываецца пры абазначэнні асобы або прадмета, услед за якімі рухаецца хто‑, што‑н. Хадзіць за плугам. □ За дзедам на некаторай адлегласці пайшлі і яго сыны. Колас. За двума зайцамі пагонішся — ні аднаго не зловіш. Прыказка.

Часавыя адносіны

3. з В. Ужываецца пры абазначэнні прамежку часу, на працягу якога што‑н. адбывалася або адбылося. За ноч падмарозіла. Падрос за лета. □ Многа падзей адбылося за апошнія часы. Колас. А больш за ўсё бабе крыўдна, Што ён за свой казацкі век Клінком дамаскім, гартаваным, Яшчэ не ўсіх паноў пасек... Танк. // Ужываецца пры азначэнні прамежку часу, які патрабуецца для выканання чаго‑н. Ураджай можна ўбраць за месяц.

4. з Т. Ужываецца пры абазначэнні адначасовасці, паралельнасці розных з’яў, дзеянняў і пад. Сустракаліся за работай. □ Алесь і заснуў за гаворкаю з маці, а тая праседзела да самага відна, не спускаючы вачэй з сына. Броўка. За вячэрай.. пачыналася размова пра грыбы. С. Александровіч.

5. з Т. Ужываецца пры абазначэнні асобы, з’явы і пад., у бытнасць, перыяд дзейнасці якіх адбываецца што‑н. За бацькамі лёгка жывецца. Звозіць снапы за пагодай. □ А зямелькі шнур, Пляц, якім валодала За царом карчма, Як зямля народная, Іхнім стаў дома. Куляшоў.

6. з В. Ужываецца пры абазначэнні прамежку часу, які аддзяляе адно, папярэдняе дзеянне ад другога, наступнага, звычайна выражанага назоўнікам роднага склону з прыназоўнікам «да». За колькі дзён да касавіцы Касцы заглянуць на паліцы, Каб малаток знайсці і бабку. Колас. За год перад вайна Грысь... зрабіў на Стамагільскай рацэ паром. Кулакоўскі.

7. з В. Ужываецца пры абазначэнні моманту, прамежку часу, за межы якога працягваецца дзеянне. Гутарка цягнулася за поўнач. □ Час падходзіў за Пакровы. Вецер ліст з лясоў атрос. Колас.

8. з Т. Ужываецца пры абазначэнні моманту, прамежку часу, пасля якога што‑н. адбываецца або наступае. За летам прыйшла восень. □ За ветрам упалі першыя рэдкія буйныя кроплі. Галавач. // Ужываецца пры абазначэнні паслядоўнасці падзей, з’яў. Мінае дзень за днём, за годам год мінае. Танк.

Аб’ектныя адносіны

9. з В. Ужываецца пры абазначэнні прадмета або асобы, якія бяруць, да якіх дакранаюцца, за якія трымаюцца і пад. Павітацца, за руку. Узяць за плечы. Схапіцца за жывот. Учапіцца рукамі за маці. □ Ярмоленка ціхенька бярэцца за дзвярную ручку. Кулакоўскі. // Ужываецца пры абазначэнні занятку, да якога прыступаюць. Сесці за ўрокі. Узяцца за работу.

10. з В. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета, стану, якія выклікаюць тое ці іншае пачуццё, перажыванне. Непакоіцца за сына. Сорамна за непачцівасць. □ І ў сэрцы радасна бясконца За лёс краіны, за яе У вяках нягаснучае сонца, За песні, што народ пяе, За мірны і бясхмарны поўдзень Над беларускаю зямлёй. Танк.

11. з В. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета, стану, у дачыненні да якіх хто‑н. бярэ на сябе абавязкі, клопаты, адказнасць і пад. Ручацца за поспех. □ Алесь адчуў, што ўся адказнасць за падрыхтоўчыя работы ляжыць цяпер толькі на ім. Броўка. // Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета і пад., якіх падтрымліваюць, за якіх заступаюцца. Закінуць слова га таварыша. □ Ой, патрапіць народ часам За сябе ўступіцца. Купала. За цябе, Беларусь, горда Пастаю на варце ля мяжы. Чарот. // Ужываецца пры абазначэнні асобы, у імя якой што‑н. робіцца, выконваецца. Паднімем жа чаркі сям’ёю адзінай За матак, сясцёр і братоў. Броўка.

12. з Т (рэдка). Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета і пад., па якія хто‑н. адпраўляецца. Хто палез за агуркамі, Хай той носіць пухіры. Крапіва. Рана ўсталі маладзіцы Ды да студняў за вадой. Янішчыц.

13. з В. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, у абмен на які што‑н. набываецца, ствараецца, а таксама пры абазначэнні цаны, за якую купляецца або прадаецца што‑н. Набыць за грошы. Купіць за рубель. □ — Я распараджуся, каб за яго навуку плацілася. Чорны.

14. з В. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета і пад., замест якога або ад імя якога дзейнічае хто‑н. Дзяжурыць за таварыша.

15. з В. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета і пад., якія выступаюць або прымаюцца ў якасці каго‑, чаго‑н., як хто‑, што‑н. Прыняць праект за аснову. Палічыць жарт за праўду. □ Старэйшую сястру ён паважаў і любіў — яна з маленства была яму за маці. Шамякін. / Пры абазначэнні прафесіі, роду дзейнасці і пад. Быць за старшыню. Вывучыцца за настаўніка.

16. з В. Ужываецца пры параўнанні аб’ёму дзейнасці данай асобы са звычайнай нормай дзейнасці некалькіх асоб. Працаваць за трох. □ Ідзе так дзядзька і па бруку Адзін за дзесяць робіць груку. Колас.

17. з В і Т. Ужываецца пры абазначэнні асобы, якая выступае жаніхом, мужам каго‑н. (з дзеясловамі «выйсці», «выдаць», «сватаць» і пад.). Выдаць замуж за брыгадзіра. Выйсці за доктара. Была замужам за лейтэнантам.

18. з Т. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета і пад., якія з’яўляюцца аб’ектам назірання, дагляду, увагі. Прыбраць за сабой. □ Дзед Талаш нерухліва і з вялікай цікавасцю наглядае за кабаном. Колас. Танца здымала накіп з вады, сачыла за кацялком, Васіль падкладваў ламачча. Мележ.

19. з Т. Ужываецца пры абазначэнні асобы (асоб), установы і пад., у распараджэнні якіх застаецца што‑н., за якімі лічыцца што‑н. Першынство засталося за дынамаўцамі. За ім лічыцца доўг. // Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета і пад., ад якіх залежыць наступленне якога‑н. дзеяння, стану. Слова за вамі.

20. з Т. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета і пад., з якімі параўноўваецца, супастаўляецца хто‑, што‑н. Старэйшы за брата. Цвярдзейшы за камень. □ Праўда даражэй за золата. Прыказка. / У некаторых устойлівых спалучэннях: «перш за ўсё», «хутчэй за ўсё».

21. з В. Ужываецца пры абазначэнні прадмета гаворкі, сведчання і пад. А ўсё гэта, разам узятае, гаварыла за пашырэнне, за далейшае развіццё той справы, пачатак якой клаў Букрэеўскі паход сумесна з партызанамі. Колас.

Прычынныя адносіны

22. з В. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, з’явы і пад., якія з’яўляюцца прычынай, падставай для якога‑н. дзеяння або стану. Хваліць за кемлівасць. Караць за здраду. □ Ходзіць садам садоўнік, шчаслівы за працу. Броўка. Сівым яго празвалі за валасы, асабліва светлыя ўлетку, калі яны выгаралі на сонцы. Брыль.

23. з Т. Ужываецца пры абазначэнні аб’екта, які з’яўляецца перашкодай для дзеяння ці наступлення пэўнага стану. За ветрам нічога не чуваць. За работай не мае вольнай хвіліны. □ За дурной галавою і нагам няма спакою. Прыказка.

Мэтавыя адносіны

24. з Т. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета і пад., якія з’яўляюцца мэтай дзеяння, руху. Звярнуцца за дапамогай. □ [Мікалая Патапавіча] ужо ніхто не будзіць, ніхто не турбуе, ніхто не заходзіць у хату з пытаннямі, за парадамі. Кулакоўскі.

Колькасныя адносіны

25. з В. Ужываецца пры абазначэнні велічыні адлегласці, выражанай у якіх‑н. адзінках. Мястэчка знаходзілася за сорак вёрст ад чыгункі. Корбан. Міліцыянеры бачылі за гоні ад сябе шырокую будыніну школы. Броўка.

26. з В. Ужываецца пры абазначэнні перавышэння якой‑н. меры, колькасці. Гэта была худзенькая, згорбленая бабулька, якой, казалі, пераваліла ўжо за сотню. С. Александровіч.

Акалічнасныя адносіны

27. з Р і Т. Ужываецца пры абазначэнні спосабу дзеяння. Галя знайшла рукой яе цёплыя плечыкі і прыгарнула малую да сябе — усю за раз, з усімі яе думкамі. Брыль. Адзін за адным, адзін за адным выплываюць з-за небасхілу караблі. Кулакоўскі.

Азначальныя адносіны

28. з Т. Ужываецца пры абазначэнні знешняй прыметы чаго‑н. па нумару, подпісу і пад. Даведка за подпісам старшыні. □ Дом за нумарам дваццаць чатыры, даўні сябра мой шчыры! Куляшоў.

29. з В. Ужываецца пры абазначэнні аб’ёму ведаў. Экзамен за курс пачатковай школы.

за ​2, прысл.

У падтрымку, на карысць каго‑, чаго‑н. — А ты свае [лугі] не запускай, а дамагайся, каб трава добра расла. — Ды я што, супроць? — Не, не супроць, але і не за. Броўка.

•••

За і супроць — тое, што пацвярджае, апраўдвае якое‑н. рашэнне, дзеянне ў супастаўленні з тым, што яго адмаўляе, абвяргае. Узважыць усе за і супроць.

Што за ... гл. што.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

нага́ ж., в разн. знач. нога́;

◊ пад нага́мі — под нога́ми;

лёгкі на но́гі — лёгок на́ ногу;

збі́цца з ног — сби́ться с ног;

валі́ць з ног — вали́ть с ног;

кало́с на гліня́ных нага́х — книжн. коло́сс на гли́няных нога́х;

но́гі не казённыя — в нога́х пра́вды нет;

круці́цца пад нага́мі — верте́ться под нога́ми;

кульга́ць на абе́дзве нагі́ — хрома́ть на о́бе ноги́;

чорт нагу́ зло́міць — чёрт но́гу сло́мит;

но́гі збіць — но́ги отби́ть;

без за́дніх ног — без за́дних ног;

задра́ць но́гі — а) отда́ть бо́гу ду́шу; б) бря́кнуться;

валя́цца ў ~га́х — валя́ться в нога́х;

валі́цца з ног — вали́ться с ног;

блы́тацца пад нага́мі — пу́таться под нога́ми;

стаць на но́гі — стать на́ ноги;

паста́віць на но́гі — поста́вить на́ ноги;

станаві́цца на но́гі — станови́ться на́ ноги;

падня́ць на но́гі — подня́ть на́ ноги;

падня́цца на но́гі — подня́ться на́ ноги;

дагары́ нага́мі — а) вверх торма́шками; б) вверх дном;

кі́нуцца ў но́гі — упа́сть к нога́м;

пусці́цца (кі́нуцца) з усі́х ног — бро́ситься со всех ног;

з рука́мі і нага́мі — с рука́ми и нога́ми;

(спаць) без за́дніх ног — (спать) без за́дних ног;

ледзь (чуць) но́гі но́сяць — едва́ (е́ле) но́ги но́сят;

ні наго́й — (да каго) ни ного́й (к кому);

уста́ць з ле́вай нагі́ — встать с ле́вой ноги́;

вы́цягнуць но́гі — протяну́ть но́ги;

ісці́ (нага́) у нагу́ — идти́ (нога́) в но́гу;

баранава́ць нага́мі — выде́лывать (выпи́сывать) (нога́ми) кренделя́;

ног не давалачы́ — ног не дотащи́ть;

нага́ за нагу́ — нога́ за́ ногу;

быць на каро́ткай назе́ — быть на коро́ткой ноге́;

паста́віць з галавы́ на но́гі — поста́вить с головы́ на́ ноги;

звяза́ць па рука́х і нага́х — связа́ть по рука́м и нога́м;

нагі́ не бу́дзе — (чыёй, дзе) ноги́ не бу́дет (чьей, где);

каб і нагі́ (чыёй) тут не было́! — что́бы и ноги́ (чьей) здесь не́ было!;

з галавы́ да ног — с головы́ до ног;

н. не сту́піць — (куды) нога́ не сту́пит (куда);

ні рук ні ног не чуць — изнемо́чь от уста́лости;

на ро́ўнай назе́ — на ра́вной ноге́;

кла́няцца ў но́гі — (каму) кла́няться в но́ги (кому);

з ног да галавы́ — с ног до головы́;

стая́ць адно́й наго́й у магі́ле — стоя́ть одно́й ного́й в моги́ле;

адна́ нага́ тут, друга́я там — одна́ нога́ здесь, друга́я там;

адчу́ць гле́бу пад нага́мі — почу́вствовать по́чву под нога́ми;

губля́ць (тра́ціць) гле́бу пад нага́мі — теря́ть по́чву под нога́ми;

зямля́ гары́ць пад нага́мі — земля́ гори́т под нога́ми;

браць но́гі ў ру́кі — дава́ть стрекача́ (тя́гу);

вы́біць гле́бу з-пад ног — вы́бить по́чву из-под ног;

дай бог но́гі — дай бог но́ги;

збі́цца з нагі́ — сби́ться с ноги́;

ледзь (чуць) валачы́ но́гі — едва́ (е́ле) волочи́ть но́ги;

ледзь (чуць) на нага́х трыма́цца — едва́ (е́ле) на нога́х держа́ться;

на адно́й назе́ — на одно́й ноге́;

нага́ не ступа́ла — нога́ не ступа́ла;

на шыро́кую нагу́ — на широ́кую но́гу;

ног не чуць пад сабо́й — не чу́вствовать ног под собо́й;

ні ў зуб наго́й — ни в зуб ного́й;

но́гі адбі́ць (збіць) — оста́ться без ног;

падста́віць нагу́ — подста́вить но́гу;

падтапта́ць пад но́гі — подмя́ть по́д ноги;

наступа́ць на но́гі — наступа́ть на́ ноги;

узя́ць нагу́ — воен. взять но́гу;

на нага́х — на нога́х;

на нага́х не стая́ць — на нога́х не стоя́ть;

куды́ но́гі нясу́ць — куда́ но́ги несу́т;

паку́ль но́гі но́сяць — пока́ но́ги но́сят;

з яко́й нагі́ танцава́ць — с како́й ноги́ танцева́ть;

як (чаго́) ле́вая нага́ хо́ча — как (чего́) ле́вая нога́ хо́чет;

адку́ль то́лькі но́гі ўзялі́ся — отку́да то́лько но́ги взяли́сь;

патрэ́бен як саба́ку пя́тая нага́ — ну́жен как соба́ке пя́тая нога́;

адбіва́цца рука́мі і нага́мі — отбива́ться рука́ми и нога́ми;

но́гі заплята́юцца — но́ги заплета́ются;

у нага́х пра́ўды няма́ — посл. в нога́х пра́вды нет;

во́ўка но́гі ко́рмяць — посл. во́лка но́ги ко́рмят;

за дурно́й галаво́й нага́м непако́й — посл. дурна́я голова́ нога́м поко́я не даёт;

ты на гару́, чорт за нагу́ — посл. ты на́ гору, чёрт за́ ногу;

пасадзі́ свінню́ за стол — яна́ і но́гі на стол — посл. посади́ свинью́ за стол — она́ и но́ги на стол;

конь на чатыро́х нага́х, і то спатыка́ецца — посл. конь о четырёх нога́х, да (и тот) спотыка́ется; и на стару́ху быва́ет прору́ха

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

з (перед некоторыми сочетаниями согласных — са) предлог

1. с род. в разн. знач. с, со;

саско́чыць з во́за — соскочи́ть с теле́ги;

прыбра́ць са стала́ — убра́ть со стола́;

збыць з рук — сбыть с рук;

збіць з то́лку — сбить с то́лку;

ве́цер з усхо́ду — ве́тер с восто́ка;

ісці́ з таго́ бо́ку — идти́ с той стороны́;

прые́хаў з Каўка́за — прие́хал с Кавка́за;

разышлі́ся са схо́ду — разошли́сь с собра́ния;

пісьмо́ з радзі́мы — письмо́ с ро́дины;

бу́льба са свайго́ агаро́да — карто́шка со своего́ огоро́да;

з або́двух бако́ў быў лес — с обе́их сторо́н был лес;

з вышыні́ ўсё было́ віда́ць — с высоты́ всё бы́ло ви́дно;

нагляда́ць з карабля́ — наблюда́ть с корабля́;

гавары́ць з трыбу́ны — говори́ть с трибу́ны;

пача́ць з чаго́-не́будзь — нача́ть с чего́-л.;

напа́сці на во́рага з ты́лу — напа́сть на врага́ с ты́ла;

з галавы́ да пят — с головы́ до пят;

з яго́ ўзялі́ ты́сячу рублёў за рабо́ту — с него́ взя́ли ты́сячу рубле́й за рабо́ту;

па тры́ццаць цэ́нтнераў з гекта́ра — по три́дцать це́нтнеров с гекта́ра;

браць з каго́-не́будзь пры́клад — брать с кого́-л. приме́р;

ко́пія з пісьма́ — ко́пия с письма́;

перакла́д з по́льскай мо́вы — перево́д с по́льского языка́;

ва́жны з вы́гляду — ва́жный с ви́ду;

з твайго́ дазво́лу — с твоего́ позволе́ния;

спява́ць з ра́дасці — петь с ра́дости;

піса́ць з вялі́кай лі́тары — писа́ть с большо́й бу́квы;

узя́ць з бо́ю — взять с бо́я;

нарыхтава́ць з во́сені — загото́вить с о́сени;

сябрава́ць з малы́х год — дружи́ть с ма́лых лет;

з дня на дзень — со дня на день;

з міну́ты на міну́ту — с мину́ты на мину́ту;

з мяне́ даво́лі — с меня́ дово́льно;

2. с род. в разн. знач. из, изо;

ісці́ з ле́су — идти́ из лесу;

вы́йсці з вады́ — вы́йти из воды́;

лес відзён з акна́ — лес ви́ден из окна́;

страля́ць з кулямёта — стреля́ть из пулемёта;

уцёк з пало́ну — убежа́л из пле́на;

выхо́дзіць з ужыва́ння — выходи́ть из употребле́ния;

даве́дацца з газе́т — узна́ть из газе́т;

раздзе́лы з рама́на — гла́вы из рома́на;

пісьмо́ з Брэ́ста — письмо́ из Бре́ста;

дзяўчы́на з Мі́нска — де́вушка из Ми́нска;

ён з рабо́чай сям’і́ — он из рабо́чей семьи́;

найкары́снейшы са сро́дкаў — поле́знейшее из средств;

мало́дшы з брато́ў — мла́дший из бра́тьев;

адзі́н з семяры́х — оди́н из семеры́х;

хто́сьці з хло́пцаў — кто́-то из парне́й;

вяно́к з кве́так — вено́к из цвето́в;

брыга́да з дзесяці́ чалаве́к — брига́да из десяти́ челове́к;

мост з жалезабето́ну — мост из железобето́на;

з і́скры разгарэ́лася по́лымя — из и́скры разгоре́лось пла́мя;

го́рад узня́ўся з руі́н — го́род подня́лся из руи́н;

які́ з цябе́ гармані́ст! — како́й из тебя́ гармони́ст!;

запыта́ць з даліка́тнасці — спро́сить из ве́жливости;

ірвану́ўся з усі́х сіл — рвану́лся изо всех сил;

з апо́шніх сро́дкаў — из после́дних средств;

з дня ў дзень — изо дня в день;

3. с род. (для указания на принадлежность части целому) от;

ко́ла з машы́ны — колесо́ от маши́ны;

руль з веласіпе́да — руль от велосипе́да;

4. с род. (для указания на предмет, лицо и т.п., к которому проявляется какое-л. чувство) над (кем, чем);

смяя́цца (здзе́кавацца) з каго́-, чаго́-не́будзь — смея́ться (издева́ться) над ке́м-, че́м-л.;

5. с род. (при гл. ра́давацца, дзіві́цца и т.п.) переводится беспредложными конструкциями с дат. п.;

дзіві́цца з чаго́-не́будзь — удивля́ться чему́-л.;

6. с вин. (для выражения приблизительности меры) с, со;

прайсці́ з кіламе́тр — пройти́ с киломе́тр;

з гадзі́ну на даро́зе было́ пу́ста — с час на доро́ге бы́ло пу́сто;

велічынёй з дом — величино́й с дом;

7. с твор. в разн. знач. с, со; (для указания на количество частей, из которых состоит предмет — ещё) о (чём); (для обозначения присутствия, наличия кого-, чего-л. — ещё) при (ком, чём);

ма́ці з дзі́цем — мать с ребёнком;

з’яві́цца з дакла́дам — яви́ться с докла́дом;

ле́зці з пара́дамі — лезть с сове́тами;

мне з табо́ю су́мна — мне с тобо́й ску́чно;

развіта́цца з ся́брам — прости́ться с дру́гом;

мо́ра зліва́лася з не́бам — мо́ре слива́лось с не́бом;

вайна́ са шве́дамі — война́ со шве́дами;

падаро́жны параўня́ўся з ду́бам — пу́тник поравня́лся с ду́бом;

згадзі́цца з кім-не́будзь — согласи́ться с ке́м-л.;

мы з ім ро́зных по́глядаў — мы с ним ра́зных взгля́дов;

партыза́ны з вінто́ўкамі — партиза́ны с винто́вками;

хлеб з ма́слам — хлеб с ма́слом;

вядро́ з вадо́й — ведро́ с водо́й;

слу́хаць з ува́гаю — слу́шать с внима́нием;

працава́ць з ахво́таю — рабо́тать с охо́той;

спра́віцца з зада́чай — спра́виться с зада́чей;

пазнаёміцца з но́вай тэ́хнікай — познако́миться с но́вой те́хникой;

што з ва́мі зда́рылася? — что с ва́ми случи́лось?;

прачына́цца з пе́ўнямі — просыпа́ться с петуха́ми;

цямне́ла з ко́жнай міну́тай — темне́ло с ка́ждой мину́той;

з Но́вым го́дам! — с Но́вым го́дом!;

акуну́цца з галаво́й — окуну́ться с голово́й;

адарва́ць з рука́мі — оборва́ть с рука́ми;

уле́зці з нага́мі — влезть с нога́ми;

па́лка з двума́ канца́мі — па́лка о двух конца́х;

стол з трыма́ но́жкамі — стол о трёх но́жках (с тремя́ но́жками);

гро́шы былі́ са мной — де́ньги бы́ли со мной (при мне);

з дапамо́гаю — с по́мощью, при по́мощи;

з умо́вай — с усло́вием, при усло́вии;

8. с твор. (в направлении чего-л.) по (чему);

карабе́ль ішо́ў з ве́трам — кора́бль шёл по ве́тру;

плы́сці з цячэ́ннем — плыть по тече́нию;

9. с твор. (со словом ажані́цца и производными от него) на (ком);

ажані́цца з дачко́ю сусе́да — жени́ться на до́чке сосе́да

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)