Тыта́н 1 ‘бажаство з ліку волатаў, якое змагалася з багамі Алімпа’, перан. ‘чалавек вялікага таленту, надзвычайнага розуму’ (ТСБМ), ст.-бел. титанъ ‘тс’. Паходзіць ад ст.-грэч. Τιτάν (ад τιτώ ‘сонца, дзень’) (Арол, 4, 73; ЕСУМ, 5, 575). Запазычана ў сучасную мову, хутчэй за ўсё, праз польск. tytan ‘тс’.

Тыта́н 2 ‘хімічны элемент’ (ТСБМ, Некр. і Байк.). Запазычана з ням. Titan, названы так ад н.-лац. Titanium вынаходнікам М. Клапротам паводле распаўсюджанай мадэлі хімічных тэрмінаў, параўн. ст.-грэч. Τιτάν ‘сын Урана і Геі’ і uranium, гл. уран (Арол, 4, 74).

Тыта́н 3 ‘вялікі кіпяцільнік’ (ТСБМ). Назва ўзнікла як фабрычная марка, у якой адлюстравалася ідэя магутнасці (параўн. тытан 1). З рус. тита́н ‘тс’ (Арол, 4, 74).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

In oriente domo

У доме ўзыходзячага сонца (г. зн. у шчаслівых абставінах).

В доме восходящего солнца (т. е. при счастливых обстоятельствах).

бел. Нарадзіцца ў чапцу. Нарадзіцца ў кашулі. Шчаслівы ‒ у чапцу нарадзіўся.

рус. Родиться под счастливой звездой/в сорочке.

фр. Être coiffé (Родиться в чепце). Être né sous une bonne étoile (Родиться под хорошей звездой).

англ. To be born under a lucky star (Родиться под счастливой звездой). То be born with a silver spoon in the mouth (Родиться с серебряной ложкой во рту). То be born within the sound of Bow bell (Родиться под звуки колоколов). То be born with a caul on one’s head (Родиться в колпаке).

нем. Unter einem glücklichen Stern geboren sein (Быть рождённым под счастливой звездой).

Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)

АРХІМЕ́Д (Archimēdēs; каля 287, Сіракузы — 212 да н.э.), старажытнагрэчаскі вучоны; адзін з заснавальнікаў матэматыкі і механікі. Распрацаваў матэм. метады вызначэння плошчаў паверхняў і аб’ёмаў розных фігур і целаў, на аснове якіх створаны дыферэнцыяльнае і інтэгральнае злічэнні. Вызначыў суму бесканечнай геам. прагрэсіі з назоўнікам ¼ (першы прыклад бесканечнага шэрагу ў матэматыцы); даследаваў уласцівасці архімедавай спіралі, стварыў тэорыю паўправільных выпуклых мнагаграннікаў (целы Архімеда); пабудаваў злічэнне, якое дазваляла запісваць і называць даволі вял. лікі; з вял. дакладнасцю вызначыў лік π і межы яго памылкі: 3 10 71 < π < 3 1 7 ; даў вызначэнне цэнтра цяжару цела; сфармуляваў Архімеда аксіёму. Архімед заклаў асновы гідрастатыкі і сфармуляваў яе асн. палажэнні (гл. Архімеда закон). Вынайшаў сістэму рычагоў, блокаў, паліспастаў і вінтоў для падымання цяжкіх прадметаў, машыну для абваднення палёў (архімедаў вінт), ваенную кідальную машыну, прыладу для вызначэння бачнага (вуглавога) дыяметра Сонца, мех. мадэль нябеснай сферы, якая дазваляла назіраць рух планет, фазы Месяца, зацьменні Сонца і Месяца, і інш. Архімед быў блізкі да сіракузскага цара Гіерона II, у час вайны супраць Рыма кіраваў абаронай Сіракузаў і быў забіты рымлянамі.

Літ.:

Голин Г.М., Филонович С.Р. Классики физической науки (с древнейших времен до начала XX в.). М., 1989.

т. 1, с. 525

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

прыгрэ́ць, ‑грэю, ‑грэеш, ‑грэе; зак.

1. Пачаць грэць. Падзьмуў паўднёвы вецер, прыгрэла сонца і ўвачавідкі пастракаціла поле на чорныя плямы. Пальчэўскі. Па-вясноваму прыгрэла сонца. Васілеўская.

2. каго-што. Нагрэць, сагрэць каго‑, што‑н. Красавік прыйшоў. Палі Сонейка прыгрэла, І на леташняй раллі Жыта зарунела. Грахоўскі. — Пакінь, Пакінь мне дачушку маю, Я ў салому яе спавію, Я прыгрэю яе сваім целам. Глебка.

3. перан.; каго. Разм. Аказаць прытулак каму‑н., праявіць чулыя адносіны да каго‑н., паклапаціцца аб кім‑н. Прыгрэць сірату. □ [Шота:] Ну, чаго ты прычапіўся: я, я! І я! Абодва добрыя цацы! Рады, што добрыя людзі прыгрэлі, даглядаюць. Губарэвіч. Мы свой кут у слязах пакідалі, Да цябе нас твой голас пазваў, Ты ўсіх нас прыгрэла, Масква! Броўка.

•••

Прыгрэць змяю (гадзюку) на (сваіх) грудзях — зрабіць дабро чалавеку, які пазней адплачвае няўдзячнасцю.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

разлі́ць, разалью́, разалье́ш, разалье́; разальём, разальяце́, разалью́ць і разлію́, разліе́ш, разліе́; разліём, разліяце́, разлію́ць; разліў, -ліла́; -ло́; разлі; -літы; зак., што.

1. Выліць часткова або поўнасцю; расплюхаць.

Р. малако.

2. Пераліць якуюн. вадкасць з адной пасудзіны ў некалькі іншых.

Р. віно ў шклянкі.

3. безас. Прымусіць выйсці з берагоў.

Рэчку разліло вельмі шырока.

4. (1 і 2 ас. не ўжыв.), перан. Распаўсюдзіць ва ўсе бакі, па ўсёй прасторы чаго-н., у межах чаго-н.

Сонца разліло святло па зямлі.

◊

Вадой не разліць (не разальеш) каго — пра неразлучных сяброў.

|| незак. разліва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.

|| наз. разлі́ў, -ліву, м. (да 2 знач.), разлі́ўка, -і, ДМ -ліўцы, ж. (да 2 знач.), разліва́нне, -я, н. і разліццё, -я́, н. (да 2 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

абера́цыя

(лац. aberratio = адхіленне)

1) астр. уяўнае адхіленне нябесных свяціл ад іх сапраўднага месцазнаходжання, якое выклікаецца рухам Зямлі вакол Сонца;

2) фіз. скажэнне або недастатковая выразнасць паказанняў аптычных прыбораў (напр. сферычная а., храматычная а.);

3) біял. адхіленне ад нормы ў будове арганізма або ў функцыі асобных органаў;

4) перан. памылка, адхіленне ад ісціны.

Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)

усхо́д I, -ду м. (действие) восхо́д;

з ~дам со́нца — с восхо́дом со́лнца

усхо́д II, -ду м., в разн. знач. восто́к; восхо́д;

з ~ду насу́нуліся хма́ры — с восто́ка (с восхо́да) надви́нулись ту́чи;

на ўсход ад го́рада — к восто́ку от го́рода

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

rise​1 [raɪz] n.

1. (in) павелічэ́нне, павышэ́нне;

There has been a rise in the number of the unemployed lately. Апошнім часам колькасць беспрацоўных павялічылася.

2. BrE прыба́ўка (да заробку)

3. невялі́кае ўзвы́шша, узго́рак

4. пад’ём (у розных знач.)

5. усхо́д, узыхо́д (сонца, месяца)

6. узнікне́нне, пача́так, пахо́джанне

♦

get a rise out of smb. раздражні́ць каго́-н.; вы́весці каго́-н. з сябе́

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

screen​2 [skri:n] v.

1. (from) засланя́ць, загаро́джваць, прыкрыва́ць; абараня́ць;

The sun was screened by clouds. Хмары засланілі сонца.

2. хава́ць, уто́йваць;

screen smb.’s faults уто́йваць чые́-н. памы́лкі

3. экранізава́ць; пака́зваць фільм на экра́не; здыма́цца ў кіно́;

screen well мець по́спех у кіно́

4. прасе́йваць (пясок)

5. правяра́ць;

All applicants are screened for security. Усіх, хто падаў заяву, правяраюць на добранадзейнасць.

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

ве́чна, прысл.

1. Без пачатку і без канца, заўсёды, бясконца, спрадвеку. Матэрыя існуе вечна. □ Сонца вечна людзям свеціць. Колас. // На працягу вякоў, вельмі доўга. Жыць вечна ў памяці народа.

2. Пастаянна, заўсёды. Пах смалы.. шырокай хваляй вечна плыве з густых хвояў лесу. Чорны. Бацька вечна заняты: то ў абходзе, то высочвае.. глушцоў ці лася, то вязе ў замак рыбу або качак. С. Александровіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)