кі́нуцца, -нуся, -нешся, -нецца; -нься; зак.
1. Хутка рынуцца куды-н.
К. на дапамогу.
К. на ворага.
К. за кім-н.
2. Паспешліва, імкліва пачаць якое-н. дзеянне.
К. ў спрэчку.
К. дапамагаць.
3. Праявіць моцнае імкненне да каго-н. у выражэнні якіх-н. пачуццяў.
К. на шыю.
4. Напасці, накінуцца на каго-, што-н.
Сабака кінуўся на незнаёмага.
5. Скокнуць з вышыні.
К. з берага ў рэчку.
◊
Кінуцца ў вочы — стаць асабліва прыметным.
|| незак. кі́дацца, -аюся, -аешся, -аецца.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
тармазі́ць, -мажу́, -мо́зіш, -мо́зіць; -мо́жаны; незак., што.
1. таксама без дап. Запавольваць або спыняць рух чаго-н. (звычайна пры дапамозе тормаза).
Т. трактар.
Машына хутка тармозіць.
2. перан. Стрымліваць рух чаго-н.; затрымліваць развіццё чаго-н.
Т. работу.
Т. будаўніцтва школы.
3. перан. Аслабляць, спыняць праяўленне чаго-н. (спец.).
Т. рэфлексы.
|| зак. затармазі́ць, -мажу́, -мо́зіш, -мо́зіць; -мо́жаны.
|| аднакр. тармазну́ць, -ну́, -не́ш, -не́; -нём, -няце́, -ну́ць; -ні́ (да 1 і 2 знач.; разм.).
|| наз. тармажэ́нне, -я, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
Му́гаць ’жэрці’, ’есці, гучна сёрбаючы’ (полац., Янк. 2, Нар. сл.). Балтызм. Параўн. літ. mugóti ’жэрці; хутка, многа есці, запіхваць’. Параўн. таксама ўсх.-польск. mugać ’ссаць, піць’ (Зданцэвіч, LP, 8, 1960, 345). Лаўчутэ (Балтизмы, 145) адносіць лексему ў разрад слоў, паходжанне якіх аргументавана недастаткова.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
*Пахоп, пахопам ’спешна’, ст.-бел. похопъ ’ахвота, жаданне’ (1538) запазычана са ст.-польск. pochop ’імклівасць’, ’руплівасць, ахвота, жаданне’, ’пачатак’, ’імпульс’, ’пачынанне’ (Булыка, Лекс. запазыч., 134). Аналагічна пахопна ’похапкам, спешна’ (в.-дзв., Сл. ПЗБ; КТС — Сагановіч) з польск. pochopnie, pochopno ’хутка, лёгка, кемліва’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пу́ргаць ’сёрбаць, есці’ (Бяльк., Юрч.). Гукапераймальнае, “глухі” варыянт — пуркаць ’тс’ (гл.), гл. таксама Гарачава, Этимология–1985, 69: да прасл. *pьrgati са значэннем хуткага py-ху, параўн. каш. purgac ’хутка ехаць’, сюды ж серб.-харв. prgav ’шустры, нецярплівы’, балг. пьргав ’хуткі, лоўкі’ і інш.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пустадэ́ліна ’пусты, недалёкі чалавек, пустамалот’: пірьстань тьбаліць, пустадэліна (міёр., Нар. словатв.). Зыходны дзеяслоў *пустадэліць ад пусты (гл.) і *дэліць няяснага паходжання, магчыма, экспрэсіўны варыянт ад дыял. дзелаць, дзела, параўн. рус. дыял. пустым делом ’хутка’, с пустого діла ’з-за дробязей, без прычыны’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Туршкане́нна ‘хутка’ (Мат. Гом.). Няясна, відаць, выводзіцца з *туршком (гл. турхаць), аналагічна да штуршком ‘адным рухам’ (штуршок, ад штурхаць, гл.) з экспрэсіўнай суфіксацыяй, параўн. страшэ́нна. Аднак незвычайнае спалучэнне зычных сведчыць пра магчымы балцкі ўплыў, параўн. літ. tùrškinti ‘рваць, драць’, turškineti ‘плюхаць’ і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
гаі́цца, гоіцца; незак.
1. Зажываць, залечвацца (пра рану, нарыў і пад.). Пазбіралі пер’я, пуху, Каб шпаку цяплей было, Каб было заўсёды суха, Каб гаілася крыло. Грахоўскі. // перан. Сцішацца, супакойвацца (пра душэўны боль, пачуццё крыўды). Дзіцячае сэрца хутка гоіцца.
2. Зал. да гаіць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
бо́льшаць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
Павялічвацца, прыбаўляцца (у колькасці, велічыні, аб’ёме). Хутка пасля таго, як.. [старыя] вярнуліся, гасцей у хаце стала большаць. Мележ. А снегу ўсё большала, і вецер усё мацнеў. Васілёнак. Машыны стаяць, нецярпліва ўздрыгваюць, паток іх большае з кожнай хвілінай. Ракітны.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
акты́ўны, ‑ая, ‑ае.
1. Дзейны, энергічны; проціл. пасіўны. Актыўны член прафсаюза. □ Мэта савецкіх літаратараў адна — быць актыўнымі прапагандыстамі ідэй камуністычнай партыі. «Звязда».
2. Які хутка развіваецца. Актыўны працэс у лёгкіх.
•••
Актыўнае выбарчае права гл. права.
Актыўны рахунак гл. рахунак.
Актыўны баланс гл. баланс.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)