Сам ’сам, ніхто іншы’, у знач. наз. ’гаспадар, кіраўнік і г. д.’ (ТСБМ, Нас., Касп., Бяльк., ТС, Сл. ПЗБ), ’адзін, адзінокі’ (Сл. ПЗБ, Нар. лекс.), са́мы займ. ’той, ніхто іншы’, ’іменна такі, які патрэбен, падыходзіць (самая пара)’, ’той, што мае вышэйшую ступень якасці (самы вясёлы)’ (ТСБМ, Бяльк.), са́му, саму́ ’адзін, адзінокі’ (ТС), са́мо, са́ме ’толькі, як раз’, са́міе ’самі’ (Ян.), саме́нко, саме́нты ’якраз’ (Мат. Гом.). Сама‑ — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае накіраванасць, здзяйсненне, працяканне дзеяння і інш.: самасе́й (да сеяць), самапа́сам ’самастойна, без нагляду’ (да пасці), самату́жкі ’маленькія санкі’ (да тужыцца), самакі́ша ’прастакваша’ (да кіснуць), самахоць ’па сваёй волі’ (да хацець) і інш. Агульнаславянскае; рус. сам ’сам; адзін’, укр. сам, са́мий ’тс’, стараж.-рус., ст.-слав. самъ, польск., в.-луж., н.-луж. sam, каш. som, чэш., славац. sám, серб.-харв. sȃm, славен. sȃm, балг., макед. сам ’сам’, ’адзін, адзінокі’. Прасл. *samъ, *sama, *samo. Паралелі ў ст.-інд. samás ’роўны, адзінкавы’, авесц. hama‑, hāma‑, ст.-пярс. hama‑ ’роўны, той жа самы’, гоц. sama ’той жа самы’, ст.-в.-ням. samo, ст.-англ. same, ст.-ісл. sómr ’падыходзячы, належачы’ і г. д., гл. Траўтман, 273; Торп, 432; Праабражэнскі, 2, 249; Фасмер, 3, 552; Сной₁, 553; усе ад і.-е. кораня somo/semo < і.-е. *sem ’адзін’. Трубачоў, Этимология–1965, 23, 65, падкрэсліваючы незалежнасць ужывання займеннікавага элемента ў славянскім і іранскім, лічыць, што авесц. hāmō не падцвярджае агульнасць інавацыйнага падоўжання ў гэтых мовах. Даўжыня галоснага ў славянскім слове паводле Махэка₂, 537 мае экспрэсіўны характар. Гл. яшчэ БЕР, 6, 453 і наст., Шустар-Шэўц, 2, 1266; Борысь, 538. Сюды ж прым. самаві́ты ’разумны’ (Нас., ТС), ’самастойны’ (Ян.), ’мажны, дзябёлы’, ’паважны, салідны’ (ТСБМ), самава́ць ’садзіцца на гак, шараваць плытам па гаку’ (навагр., Нар. лекс.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

гіяцы́нт, -а і -у, М -нце, мн. -ы, -аў, м.

1. -а. Травяністая расліна сямейства гіяцынтавых з прадаўгаватымі вузкімі лістамі і пахучымі кветкамі, сабранымі ў суквецце.

2. -у. Мінерал чырвонага ці залацістааранжавага колеру, разнавіднасць цыркону.

|| прым. гіяцы́нтавы, -ая, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

гло́тка, -і, ДМ -тцы, мн. -і, -так, ж.

1. Частка стрававальнага тракту: мышачная трубка, якая злучае поласць рота са страваводам.

2. Тое, што і горла (у 1 і 2 знач.; разм.).

Схапіць за глотку.

|| прым. гло́тачны, -ая, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

гра́фіка, -і, ДМ -фіцы, ж.

1. Від выяўленчага мастацтва, заснаваны на стварэнні рысункаў контурнымі лініямі і штрыхамі, а таксама творы гэтага мастацтва.

2. Абрысы пісьмовых або друкаваных знакаў, літар.

Беларуская г.

|| прым. графі́чны, -ая, -ае (да 1 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

дах, -у, мн. -і, -аў, м.

1. Верхняя частка будынка, якая засцерагае яго ад дажджу, снегу.

Чарапічны д.

2. Пра дом, жыллё, прытулак.

◊

Пад адным дахам (разм.) — у адным доме з кім-н.

|| прым. да́хавы, -ая, -ае.

Дахавае жалеза.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

дзіку́н, -а́, мн. -ы́, -о́ў, м.

1. Чалавек з племені, якое знаходзіцца на ступені першабытнай культуры; нецывілізаваны чалавек.

2. Нелюдзімы, дзікаваты чалавек, які пазбягае людзей (разм.).

|| ж. дзіку́нка, -і, ДМ -нцы, мн. -і, -нак.

|| прым. дзіку́нскі, -ая, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

до́пуск, -у, мн. -і, -аў, м.

1. Права на ўваход, доступ куды-н.

Мець д. у лабараторыю.

Д. да хворага.

2. Гранічна дапушчальнае адхіленне ад патрэбнага памеру пры вырабе чаго-н. (спец.).

|| прым. дапускны́, -а́я, -о́е (да 2 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

дэвія́цыя, -і, ж. (спец.).

1. Адхіленне стрэлкі компаса ад лініі магнітнага мерыдыяна пад уздзеяннем вялікіх мас жалеза.

2. Адхіленне цела, што рухаецца, ад зададзенага напрамку пад уплывам якіх-н. выпадковых прычын.

|| прым. дэвіяцы́йны, -ая, -ае і дэвія́нтны, -ая, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

дэка́да, -ы, ДМ -дзе, мн. -ы, -ка́д, ж.

1. Прамежак часу ў дзесяць дзён.

Першая д. мая.

2. Дзесяць дзён, у якія праводзіцца якое-н. грамадскае мерапрыемства.

Д. беларускага мастацтва ў Маскве.

|| прым. дэка́дны, -ая, -ае.

Д. графік.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

напла́віць, -пла́ўлю, -пла́віш, -пла́віць; -пла́ўлены; зак., што і чаго.

1. Прырабіць шляхам плаўкі.

2. Прыгатаваць шляхам плаўкі нейкую колькасць чаго-н.

Н. свінцу.

|| незак. наплаўля́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е.

|| наз. напла́ўка, -і, ДМ -ўцы, ж.

|| прым. напла́вачны, -ая, -ае.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)