*Рапе́ха, рэпе́ха ’маруда’ (пін., Нар. лекс.), рэпэ́ха ’неахайная жанчына’ (івац., Жыв. сл.). Няясна; магчыма, экспрэсіўны фанематычны варыянт рапу́ха лаянк. ’рабая альбо брыдкая жанчына, асабліва злая’ (Нас.), разм. ’марудная, гультаяватая жанчына’, якое, у сваю чаргу, з’яўляецца метафарычным пераносам з рапуха ’палявая жаба’ (гл.), аднак у гэтым выпадку ў палескіх гаворках было б іншае фанетычнае афармленне пачатку слова (з ро‑). Параўн. рус. разан. рапо́ха ’подлы, нізкі чалавек’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
амфі́бія
(гр. amphibion)
1) земнаводная жывёла (напр. жаба, трытон), лічынкі якой дыхаюць жабрамі, а дарослыя асобіны лёгкімі;
2) аўтамабіль, танк, бронетранспарцёр, здольныя рухацца па сушы і па вадзе;
3) самалёт, прыстасаваны для ўзлёту і пасадкі на сушы і на вадзе.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г., часткова)
Ту́рлачка ‘голуб Turtur auritus’ (Мядзв.); сюды ж турлу́шка ‘глушэц’ (Бяльк.). Укр. турлу́шка ‘дзікі голуб туркаўка’, рус. смал. ту́рлушка, турлы́шка ‘тс’. У аснове іх ляжыць імітацыя буркавання галубоў, падобнага да турлу, турлы, параўн. турлушка турлыча (Дабр.), гл. турлыкаць. Гукапераймальныя ўтварэнні (Фасмер, 4, 124; ЕСУМ, 5, 681). Па аналогіі з імі ту́рлушка ‘жаба, што крычыць брынклівым голасам’ (Нас.), турлу́шка ‘мядзведка’ (Жыв. сл.), у фразеалагізме глухая турлушка, глухая цяцера — пра глухаватага чалавека (БНТ, Выслоўі).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
пераскака́ць сов.
1. в разн. знач. перескака́ть;
п. каго́-не́будзь на кані́ — перескака́ть кого́-л. на ло́шади;
жа́ба ~ка́ла з аднаго́ ме́сца на друго́е — лягу́шка перескака́ла с одного́ ме́ста на друго́е;
2. перепляса́ть;
яна́ ўсіх ~ска́ча — она́ всех перепля́шет
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Вярэ́паўка ’земляная жаба, рапуха’ (Жд., 2, Некр., Шат.); ’тоўстая, непаваротлівая і неахайная жанчына’ (Некр., Шат.); ’няўклюда’ (слуц., Жыв. сл.). У іншых славян лексема адсутнічае. Магчыма, узнікла ў выніку кантамінацыі літ. varlė̄ і бел. *рэпаўка; параўн. укр. ропа́вка, якое да слав. rop‑uxa. Інакш Краўчук (ВЯ, 10, 1976, 71). Фасмер (3, 503) звязвае апошняе з ропа́ ’гной’, Траўтман (246) і Мюленбах-Эндзелін (3, 478, 479) — з літ. ropóti, лат. rāpot ’поўзаць’. Трубачоў (Фасмер, 3, 503) усе рус., бел., укр. формы з пачатковым роп‑ лічыць запазычаннем з польск. ropucha < chropucha (Брукнер, 463). Гл. варопаўка.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Sequitur superbos ultor a tergo deus
Услед за ганарыстым ідзе помста Божая.
Вслед за надменным идёт месть Божья.
бел. Жаба дулася, дулася ‒ ды лопнула. За пыха Бог з неба спіха. Захоча Бог пакараць ‒ гардыню пашле. Горды выязджае на хуткім кані, а вяртаецца пешкі.
рус. Спесивый высоко летает, да низко садится. Вздулся пузырь да и лопнул. Гордый покичился да во грех скатился. Спесь в добро не вводит.
фр. L’orgueil a rarement bonne fin (У гордости редко добрый конец).
англ. Pride goes before the fall (Гордыня предшествует падению).
нем. Wer hoch steht, kann tief fallen (Кто высоко стоит, может низко упасть). Hochmut kommt vor dem Fall (Высокомерие приходит перед падением).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
Ablue, pecte canem, canis est et permanet idem
Памый, прычашы сабаку, усё ж сабака ёсць і сабакам застанецца.
Умой, причеши пса, всё же пёс есть и псом останется.
бел. Прыбяры свінню хоць у золата, яна ўсё адно ў хлеў пойдзе. Жаба і з залатога трона ў балота скача.
рус. Кляча и в золотой узде не конь. Свинья и в золотом ошейнике свинья. Осёл останется ослом, хоть ты осыпь его звездами.
фр. Un mors doré ne rend pas un cheval meilleur (Золотые удила не делают лошадь лучше).
англ. You cannot make a silk purse out of a sow’s ear (Из свиного уха нельзя сделать шёлковый кошелёк).
нем. Goldener Zaum macht das Pferd nicht besser (Золотая уздечка не делает коня лучше).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
Крумка́ч 1 ’воран, груган’ (ТСБМ, Шат., Бяльк., Шн., Сержп. Ск., Сержп. Грам., Федар. VII, Сл. паўн.-зах.). Параўн. крумкач, крункач і літ. krunkōčius ’тс’ (там жа, 2, 530). Балтызм, які ўзыходзіць да літ. kruñkti ’каркаць (пра варон)’. Наўрад ці неабходна разглядаць бел. крумкач, крункач як гібрыднае ўтварэнне (літоўскі корань, беларускі суфікс). Дакладным адпаведнікам бел. крункач з’яўляецца літ. krunkōčius ’воран’. Зразумела, што ўсе прыклады балтыйскай лексічнай інфільтрацыі ўзніклі ва ўмовах білінгвізму. Гл. Грынавецкене і інш. LKK, 16, 180; Лаўчутэ, Балтизмы, 69.
Крумка́ч 2 ’жаба’ (Жд. 2, Сл. паўн.-зах.). Крумкач (назва жабы), відаць, узнікла як кантамінаваная форма ад кумкаць (толькі пра жаб) (гл.) і крумкаць 1 (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Pauperior mendicissimo homine
Бяднейшы, як толькі мажліва (г. зн. бяднейшы за самага беднага чалавека).
Беднее, чем можно придумать (т. е. беднее самого бедного человека).
бел. Ані хлеба, ані ўкусіць чым. Голы як біч. Гол, асцёр і Богу працівен. Ні кала ні двара. Ні вала ні кала. Сем сёл, адзін вол.
рус. Беден как церковная мышь/крыса. Гол как соко́л/как осиновый кол. И гол, и наг, и без пояса. Ни кола ни двора. У него в амбаре и мыши перевелись. Ни уса, ни бороды, ни сохи, ни бороны. Ни на себе, ни под собою. В одном кармане пусто, в другом нет ничего.
фр. Il est chargé d’argent comme un crapaud de plume (Он нагружен/отягощён деньгами, как жаба перьями). Pauvre comme un rat d’église (Беден как церковная крыса).
англ. Poor as a church mouse (Беден как церковная мышь).
нем. Nackt und bloß wie ein gerupfter Hahn (Голый и обиженный как ощипанный петух).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
Варапа́й ’фальклорны эпітэт мужа або жаніха; эпітэт каравая’ (КЭС). Рус. воропай, укр. воропай ’тс’, польск. nawropić ’злавацца’, серб.-харв. vŕpoljiti se ’круціцца, не сядзець на месцы’. Шэраг слоў з гэтым коранем падае Сразнеўскі (1, 303; 2, 271): воропъ ’нападзенне’, наворопити ’напасці’, наворопъ ’раз’езд (ваен.)’, наврапъ ’рабаванне, здабыча’. З ц.-слав. врапъ ’ён выводзіць’ ст.-рус. врапѣти ’ўзмацніцца’, съврапѣтисꙗ ’сціхаць’. Рудніцкі (1, 480) услед за Фасмерам (1, 354) лічыць варапай < во́ропъ. Прасл. *vorpъ ён супастаўляе са ст.-в.-ням. wērfan, англ. to warp, вытлумачваючы семантыку ў адпаведнасці з паданнем аб выкраданні нявесты. Гл. Праабражэнскі, 1, 97; Скок, 3, 629; Міклашыч, 395; Карскі, РФВ, 49, 18; Карскі, Труды, 395. Іншыя значэнні (у тым ліку і вытворных форм): варапай ’сляпец’ (Нас.), варопаўка ’жаба (лаянкавае слова)’ (КЭС), ворапень ’лодыр, абібок’ (Бяльк.) трэба лічыць другаснымі.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)