шавіні́зм

(фр. chauvinisme, ад N. Chauvin = прозвішча французскага салдата XIX ст., прыхільніка заваявальніцкай палітыкі Напалеона)

крайне агрэсіўная форма нацыяналізму, якая прапаведуе выключнасць сваёй нацыі і пагарду да іншых народаў.

Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)

узарва́ць сов.

1. (разрушить взрывом) взорва́ть;

2. (снять что-л. прикреплённое) взлома́ть; отодра́ть;

у. падло́гу — взлома́ть пол;

3. перен., разг. (крайне рассердить) взорва́ть, разозли́ть;

гэ́та несправядлі́васць ~ва́ла яго́ — э́та несправедли́вость взорва́ла (разозли́ла) его́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ве́льмі нареч. весьма́, о́чень, сли́шком, кра́йне; кре́пко; стра́шно; чрезме́рно;

не в. стара́нна — не сли́шком приле́жно;

усё гэ́та было́ в. ціка́ва — всё это бы́ло о́чень интере́сно;

в. дзі́ўна, што ты ўдзе́льнічаеш у гэ́тай спра́ве — меня́ кра́йне удивля́ет твоё уча́стие в э́том де́ле;

гэ́та мне в. надаку́чыла — э́то мне стра́шно надое́ло;

в. ўдзя́чны — весьма́ благода́рен;

в. гро́зны — чрезме́рно (сли́шком) гро́зный;

в. до́бра — о́чень хорошо́;

◊ в. паважа́ны — высокоуважа́емый;

не в. (што) — не о́чень (не ахти́, та́к себе)

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

атаві́зм

(фр. atavisme, ад лац. atavus = продак)

1) з’яўленне ў асобных арганізмаў прымет, уласцівых іх далёкім продкам, напр. развіццё ў чалавека хваставога прыдатка;

2) перан. перажытак наогул, вяртанне да чаго-н. крайне ўстарэлага.

Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)

стра́стный

1. (очень сильный) мо́цны; (горячий) гара́чы; (преданный) адда́ны;

стра́стное жела́ние мо́цнае (гара́чае) жада́нне;

2. (крайне увлечённый чем-л.) заўзя́ты, страшэ́нны, стра́шны;

стра́стный люби́тель му́зыки заўзя́ты ама́тар му́зыкі;

3. (пылкий, чувственный) стра́сны, па́лкі, гара́чы;

стра́стный взгляд па́лкі по́гляд;

стра́стный поцелу́й гара́чы пацалу́нак.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ужа́сно

1. нареч. (скверно) разг. стра́шна, жахлі́ва;

он ужа́сно вы́глядит ён стра́шна (жахлі́ва) выгляда́е;

2. нареч. (очень, крайне) разг. стра́шна, страшэ́нна;

я ужа́сно рад вас ви́деть я стра́шна (страшэ́нна) рад вас ба́чыць;

3. безл., в знач. сказ. жахлі́ва; (страшно) стра́шна;

э́то ужа́сно! гэ́та жахлі́ва (стра́шна)!;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

заганя́ць I сов.

1. (крайне утомить) загоня́ть;

2. перен. (замучить работой, несправедливыми упрёками) загоня́ть, задёргать; зату́ркать;

~ня́ла свякру́ха няве́стку — загоня́ла (задёргала, зату́ркала) свекро́вь неве́стку

заганя́ць II несов.

1. в разн. знач. загоня́ть; (гвоздь и т.п. — ещё) вгоня́ть, вбива́ть, вкола́чивать;

2. (гоня, далеко уводить) угоня́ть;

1, 2 см. загна́ць

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Лю́ты ’злы, крыважэрны (пра жывёл)’, ’жорсткі, бязлітасны’, ’кровапралітны’, ’невыказна цяжкі’, ’суровы, крайне строгі’, ’вельмі моцны ў сваім праяўленні’, ’сіберны (пра з’явы прыроды), рэзкі, халодны’ — адсюль і назва другога месяца каляндарнага года — лю́ты (Нас., Бяльк., Шат., Гарэц., Бес., Яруш., ТС, ТСБМ). Булахаў (Гіст., 121–122) для ст.-бел. лютый вылучае наступныя значэнні: ’дзікі, неўтаймаваны, драпежны (звер)’, ’раз’юшаны, шалёны (чалавек)’, ’вельмі жорсткі, крывавы, кровапралітны (бой, зброя, сеча)’, ’бязлітасны, пакутлівы, вельмі цяжкі (стан здароўя)’, ’надзвычай халодны, марозны (зіма, другі месяц года)’. Укр. лю́тий, рус. лю́тый, люто́й, польск. luty азначаюць ’строгі, дзікі, бязлітасны, жорсткі’, ’халодны, марозны’ і ’другі месяц зімы’; толькі ў серб.-харв. гаворках лути мае апошняе значэнне; у іншых мовах: чэш. litý, ст.-чэш. lʼutý, славац. ľúty, славен. ljȗt, серб.-харв. љу̑т, макед. лут, балг. лют, ст.-слав. лютъ абазначаюць ’дзікі, злы, востры, строгі, бязлітасны, крыважэрны, крохкі, ломкі, кіслы, вельмі горкі, нязносны, атрутны’ і да т. п. Прасл. lʼutъ, якое збліжаюць з кімр. llid (< *lūto ’гнеў, раз’юшанасць’), з тах. прыслоўем lyutār ’вельмі’. Трубачоў (Эт. сл., 15, 236) суадносіць яго з і.-е. *leu‑, *leu̯ǝ‑, *lēu‑, ’аддзяляць’. Іншыя менш імаверныя версіі і л-ру гл. Фасмер (2, 547), Скок (2, 340–342), Бязлай (146), БЕР (3, 581–584). Сюды ж лю́тасць ’люты, раз’юшаны, гнеўны стан’ (ТСБМ). Аб бел. палютый, укр. палютий — назва 13‑га месяца паміж зімой і летам (вясной) гл. Шаўр (Этимология–71, 93–101). Аб выразе лютый звѣрь ’дзікая жывёла (леў, барс, мядзведзь і інш.’, ’казачная жывёла (змей, гривь)’ гл. артыкулы Сумнікавай, Сабаляўскаса і Іванава ў БСИ, 1984, 59–79.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

обстоя́ть несов., безл. ісці́, знахо́дзіцца ў ста́не (чаще всего эти слова совсем опускаются);

дела́ у меня́ обстоя́т хорошо́ спра́вы мае́ іду́ць до́бра, спра́вы мае́ знахо́дзяцца ў до́брым ста́не, спра́вы мае́ до́брыя;

всё обстои́т благополу́чно усё до́бра;

со здоро́вьем у меня́ обстои́т кра́йне пло́хо здаро́ўе маё ў ве́льмі дрэ́нным ста́не, са здаро́ўем у мяне́ ве́льмі дрэ́нна.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

заці́снуць, ‑ну, ‑неш, ‑не; зак., каго-што.

1. Абхапіўшы з усіх бакоў, затрымаць дзе‑н., у чым‑н.; зашчаміць. Заціснуў дзед стрэльбу між ног, адрэзаў гамёлку хлеба і сала і сілкуецца. Колас. Малая рука пацягнулася недаверліва, узяла і заціснула ў жмені старую, ужо не хрусткую паперку. Брыль. // перан. Шчыльна акружыўшы, не даць дзейнічаць. [Звяно Сцяпанава] заціснула двух варожых знішчальнікаў, гнала іх наўскасяк ад возера. Алешка.

2. Сціснуўшы, прыціснуўшы чым‑н., шчыльна заткнуць (адтуліну). Заціснуць вушы далонямі. Заціснуць рану тампонам.

3. Сціснуўшы, паменшыць у аб’ёме; зрабіць больш тугім. Андрэй склаў трасянку ў рэзгіны, заціснуў яе. Чарнышэвіч. Сонечка прыгладзіла валасы, падправіла іх пад хустку і тужэй заціснула вузел пад барадою. Пестрак.

4. Разм. Ціскаючы, змучыць; прыдушыць. Заціснуць у натоўпе. // перан. Паставіць у крайне цяжкія абставіны; задушыць. Хай жа вам так не здаецца, Што бяда ўжо і зацісне. Знайце, ліха ператрэцца, І маланкай доля блісне. Купала.

5. перан. Перашкодзіць развіццю, праяўленню чаго‑н. Заціснуць крытыку. Заціснуць ініцыятыву.

•••

Заціснуць рот каму — прымусіць замаўчаць.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)