справа́дзіць, ‑джу, ‑дзіш, ‑дзіць; зак., каго-што.
Разм. Імкнучыся пазбавіцца ад каго‑н., адправіць куды‑н., выправадзіць. Каб не мучыць доўга брата ў кутку пад палацямі, Параска стараецца хутчэй справадзіць сябровак з хаты або сама бяжыць з імі на двор. Якімовіч. // Збыць што‑н.; пазбавіцца ад чаго‑н. І вось, зашыўшыся на печы, Ён [Алесь] разважае недарэчы: Як тут зрабіць і што парадзіць? Куды б «закон» яму справадзіць? Колас.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
улучы́ць, улучу, улучыш, улучыць; зак.
1. што. Знайсці, выбраць зручны час для чаго‑н. Яшчэ і яшчэ раз высылалі большага хлопчыка глядзець, каб улучыць момант і прарвацца. Гарэцкі. Нарэшце Цярэшка ўлучыў хвіліну і перабег вуліцу. Мікуліч.
2. Цэлячы, папасці ў каго‑, што‑н. [Баба:] — І пачаў Мядзведзь шпурляць з печы падушкі-дзяружкі, каб улучыць па званочку. Брыль.
3. каго. Далучыць да каго‑, чаго‑н. (пра жывёл). Улучыць авечку ў чараду.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
упрэ́ць, ‑эю, ‑эеш, ‑эе; зак.
1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Добра ўварыцца, згатавацца на жары, невялікім агні. Каша ўпрэла. □ [Мяса] так упрэла ў печы, што стала ружовае. Палтаран.
2. Разм. Упацець, пакрыцца потам. Пакуль [Балашоў] дабраўся да Вірской вуліцы, аж упрэў. Новікаў.
3. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Стаць вільготным, сырым ад цяпла. Трава, нагрэтая сонцам,.. упрэла і цяпер патыхала аж сюды, на двор, саладкава і горача. М. Стральцоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
шчака́, ‑і, ДМ шчацэ; мн. шчокі, шчок; ж.
1. Частка твару ад скулы да ніжняй сківіцы.
2. Спец. Бакавая плоская частка паверхні чаго‑н. (апарата, механізма, прадмета і пад.). Шчака сякеры. □ У печы, збоку за шчакой, стаяў маленькі гаршчэчак. Пташнікаў.
3. звычайна мн. (шчо́кі, шчок). Высокія крутыя скалістыя берагі ракі; высокія схілы цясніны. Рака тут заціснута ў абрывістых берагах-«шчоках». Гавеман.
•••
Уплятаць за абедзве шчакі гл. уплятаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Жарло́ 1, жерло́ ’абжора’ (Нас.). Рус. дыял. свярдл., арханг. жорло́ ’абжора, п’яніца’, лайл. жерло́, жерело́ ’зяпа’. Ст.-рус. жьрло, жерло ’горла’. Назва чалавека — пераносная ад жерло́ ’горла, рот’, ’той, які мае «вялікі» рот’. Параўн. жарло́ 3. Параўн. жарля́ць ’жэрці’ (Нас.): дзеяслоў, утвораны ад жарло́. Параўн. польск. żarło ’ежа’. Прасл. зыходная форма для сучасных форм тыпу жарло́ была *žьrlo або *žьrdlo. Яна, відаць, суадносілася з *žьr‑ti (> жэрці), бо суфікс ‑lo звычайна далучаецца да дзеяслоўнай асновы і ўтварае nomina instrumenti (SP, 1, 103). Параўн. горла, жарало.
Жарло́ 2 ’джала (пчалы)’ (пін., бяроз., Шатал.). Рус. дыял. лаянк. жерло́, жерело́ ’рот’. Назва джала — перанос ад жерло́ ’горла’, ’рот’, засведчанага ў ст.-рус. Гл. жарло́ 1.
Жарло́ 3, жэрло ’крыніца’ (саліг., Нар. словатв., 108; Яшкін). Рус. жерло́ смал. ’адтуліна ў печы’, пск., куйбыш., урал. ’частка рабалоўнай снасці’, урал. ’рот’, пск. ’пратока’, паўд.-зах. крыніца’, алан. ’топкае месца ў балоце’, укр. жерло ’адтуліна ў гармаце, печы, іншых прадметах’, дыял. ’крыніца’, в.-луж. žórło ’тс’, серб.-харв. далм. ждр́ло ’тс’. Гл. таксама іншаслав. паралелі ў артыкуле жарало́. Геаграфічнае значэнне — пераноснае ад першаснага ’рот, горла’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
palenie
н.
1. спальванне;
palenie na stosie — спальванне на вогнішчы;
2. паленне (у печы);
3. абпальванне (цэглы);
4. курэнне;
”palenie wzbronione” — «курыць забаронена!»; «не курыць!»;
5. пражанне (кавы)
Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
Ляжа́йка ’ляжанка ля печы’, ’комін-ляжак’ (пух., З нар. сл.; уздз., Нар. словатв.; навагр., Сцяшк. Сл.), ляжэйка ’бакавыя дошкі ў возе’ (астрав., Сцяшк. Сл.; круп., Жыв. сл.; Касп., Сл. ПЗБ), ліжа́йка ’бакавы брусок асновы панарада’ (КЭС, лаг.), валож. ляжэ́я ’папярочная палка-ворчык у сасе, да якой прымацоўваюцца аглоблі’ (Жыв. сл.). Ст.-рус. лежайка, лежейка, лежая ’знак > (гарызантальны вугал) у бортніцкіх знамёнах’. Да прасл. ležajьka (Трубачоў, Эт. сл., 14, 158), якое з ležaja/ležajь (< ležati), роднаснага з ляжа́й (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Прыга́рка, прыга́ркі ’падгарэлае месца на чым-небудзь печаным, смажаным, вараным (у печы, духоўцы)’ (Мік., Шат., Вешт., Жд., ТСБМ; бых., Сл. ПЗБ; Жыв. НС, ЛА, 4), прыга́рак, прыга́рок, прыга́ра ’тс’ (Жыв. сл., Сл. ПЗБ, ТС, ЛА, 4), пры́гаркі, прыга́ркі ’тс’ (лун., Шатал.; Растарг.). Аддзеяслоўны назоўнік ад прыгарэ́ць < гарэ́ць (гл.); параўн. рус. прига́рка ’падгарэлая ежа; падгарэлая скарынка бульбы, хлеба і пад.’, пск. прига́рок ’падгарэлая ежа; падгарэлыя часцінкі ў ёй’, укр. пригара, при́гарок ’падгарэлыя часткі стравы’, палес. прига́рка ’прыгарэлая плёнка на малацэ’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
село́ сяло́, -ла́ ср.;
ни к селу́ ни к го́роду погов. ні ў сеч ні ў печ; ні да пе́чы ні да рэ́чы; ні да ра́ды ні да зва́ды; ні два ні паўтара́; ні з пу́шчы ні з по́ля.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)
рага́ч, ‑а, м.
1. Самец аленя, лася і некаторых іншых рагатых жывёл. І раптам: роў ласёў... Ён скаланае зямлю і неба. Два велізарныя рагачы на маіх вачах б’юцца насмерць. Карамазаў.
2. Ніжняя частка хвойнага дрэва з вывернутым коранем; корч. [Талаш:] — Не памілуе вас пан, прыпомніць кожны.. рагач, што выкапалі вы для сахі, каб калупацца ў полі. Колас. У ельніку ля лазы на сухастоіне каркала варона, моцна і дзярката: падлятала ўгару і зноў садзілася на доўгі выгнуты рагач. Пташнікаў.
3. Драўляная саха; драўляная частка сахі. Прыйшоў багач — кідай рагач, бяры сявеньку ды сёй памаленьку. Прыказка.
4. Абл. Вілкі, якімі ставяць у печ або вымаюць з печы гаршкі, чыгуны. — Будзе ўжо булькаць! От расхадзіўся.. — ласкава прыгаворвае да чыгуна [бабка] і, падхапіўшы яго рагачом, выцягвае з печы на прыпечак. Каліна.
5. Разм. Раганосец. Вінаватая фрау, шмат маладзейшая за свайго рагача, на каленях прасіла не ганьбіць яе — не заяўляць у паліцыю і не пісаць нічога сыну на фронт. Брыль.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)