цёзка, ‑і, ДМ ‑у, Т ‑ам, м.; ДМ ‑зцы, Т ‑ай (‑аю); Р мн. ‑зак; ж.

Разм. Чалавек, які мае аднолькавае з кім‑н. імя. — Як цябе завуць? — спытала ў яго Марыя Міхайлаўна. — Юра... — Добрае імя. Скажы, Юра, што ты ведаеш пра свайго славутага цёзку? — Гэта пра Гагарына? Мяжэвіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ча́хкаць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.

Утвараць пры рытмічнай працы гукі, падобныя на «чах-чах». Яшчэ чахкае труба электрастанцыі, па гулкіх драўляных тратуарах прайшло гуртам некалькі чалавек. Лобан. Пайшлі тралейбусы і трамваі. Чутно было, як воддаль на вакзале чахкаюць цягнікі. Сабаленка. Глуха за чыгункай пры лесе чахкала лесапільня. Пестрак.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

дурань, ✂, м.

  1. Неразумны, тупы, абмежаваны чалавек.

    • Д. быў, дык і рабіў дурное.
    • Дурняў не сеюць, яны самі родзяцца (з нар.).
    • Д. дурнем (вельмі дурны).

  2. Назва гульні ў карты.

    • Гуляць у дурня.

  3. іншае:

    • Не дурань (зрабіць, рабіць што-н.) (разм.) — любіць, мае схільнасць да чаго-н.

    • Не дурань паспаць.

    • Застаў дурня богу маліцца, дык ён і лоб разаб’е (разм. неадабр.) — неразумны чалавек і ў добрай справе нашкодзіць.

    • Няма дурня (разм.) —

      1. выказванне нязгоды з кім-, чым-н., адмаўленне рабіць што-н.;
      2. не ашукаеш, не спадзявайся.

    • Пакінуць у дурнях — паставіць у няёмкае становішча каго-н.

    • Пашыцца ў дурні (разм. неадабр.) — паставіць сябе ў нязручнае, смешнае становішча.

    • Шукаць дурня (разм.) — хітрасцю прымушаць каго-н. рабіць што-н.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

асо́ба, ✂, ж.

  1. Асобны чалавек у грамадстве, індывідуум.

    • Роля асобы ў гісторыі.
    • Давераная а.
    • Дзеючая а. (персанаж у тэатры).

  2. Чалавек, які трымае сябе важна, ганарліва; персона.

    • Дзядзька наш — а.!

  3. Сукупнасць уласцівасцей пэўнага чалавека, яго характару, паводзін і пад.

    • Усебаковае развіццё асобы.

  4. Часцей пра жанчыну, калі не хочуць называць яе імя.

    • Званіла адна а.

  5. Граматычная катэгорыя, якая паказвае аднесенасць да таго, хто гаворыць (першая асоба), з кім гаворыць (другая асоба) ці да таго, хто не з’яўляецца ні тым, хто гаворыць, ні субяседнікам (ці да неадушаўлёнага прадмета) (трэцяя асоба).

    • Асобы дзеяслова.

◊

  • Зацікаўленая асоба — асоба, якая мае інтэрас да якой-н. справы.

  • Службовая асоба — асоба, якая займае пасаду ў дзяржаўнай установе.

|| прым. асабовы, ✂.

  • А. займеннік.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

Аду́лаваты ’сутулаваты, азызлы’ (Нас.). Кантамінацыйная форма, гл. адутлаватасць і сутулаваты. Не выключаны таксама балтыйскі ўплыў. Параўн. літ. dulė́ti, dùlti ’гніць, парахнець’, dū́lis, dūlỹs, dū́lià ’стары чалавек, спарахнелае дрэва’ (Урбуціс, Baltistica, V (I), 1969, 57).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

*Прыкарэ́нкаваты (прыкорэ́нковатый) ’нізкі, каранасты’ (стол., Нар. лекс.). Утварэнне ад ко́рань (гл.) з развіццём семантыкі. Параўн. рус. дыял. прикорёнок ’тоўсты і маларослы чалавек’, укр. при́корень ’частка ствала каля кораня, пень; невялікі калок, убіты ў зямлю’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Ахмурэ́ць ’стаць невясёлым’ (Касп., КСТ), ’аслабець’ (Касп.), ахмырэць ’зрабіцца панурым’ (КСП), зхмарэ́ць ’тс’ (Грыг.). Да хмура//хмара, параўн. рус. охмарить ’надуцца, зазлаваць’, хмура ’пахмурны чалавек’, хмыра ’тс’, хмуры ’пакрыты хмарамі; пануры, невясёлы (пра чалавека)’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Курку́ль ’селянін-кулак’, ’хцівы, скупы чалавек’ (ТСБМ, Сцяшк.). Параўн. каракуль (гл.). Няясна. Ці не звязана гэта з караголь ’ястраб’? Іншая версія: запазычанне з бурсацкай мовы. Параўн. лац. curculio ’хлебны жучок’ з радам пераносных значэнняў.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

гандля́р

(польск. handlarz, ад ням. Handler)

1) той, хто займаецца гандлем;

2) перан. беспрынцыповы чалавек, які гандлюе сваім сумленнем, талентам, перакананнямі.

Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)

дэбі́л

(н.-лац. debil, ад лац. debilis = слабы)

1) чалавек з лёгкай формай прыроджанай псіхічнай непаўнацэннасці;

2) перан., разм. дурань, тупіца.

Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка (А. Булыка, 2005, правапіс да 2008 г.)