гук, -а і -у, мн. -і, -аў, м.
1. -у. Вагальныя рухі часцінак паветра або іншага асяроддзя, якія мы ўспрымаем органамі слыху.
Хуткасць гуку.
Г. стрэлу.
Музычны г. (у адрозненне ад шуму).
2. -а. Найменшы членараздзельны элемент чалавечай мовы.
Гукі беларускай мовы.
◊
Ні гуку — пра поўнае маўчанне; не гавары, маўчы.
|| прым. гукавы́, -а́я, -о́е.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
склад³, -а, М -дзе, мн. -ы́, -о́ў, м.
Гук або спалучэнне гукаў, што вымаўляюцца адным штуршком выдыхнутага паветра.
Націскны с.
Дзяліць словы на склады.
○
Адкрыты склад — склад, які канчаецца на галосны гук.
Закрыты склад — склад, які канчаецца на зычны гук.
|| прым. складо́вы, -ая, -ае.
Складовае пісьмо (у якім знакамі абазначаюцца склады, а не гукі).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
стра́шны, -ая, -ае.
1. Які выклікае пачуццё страху.
С. звер.
Страшнае здарэнне.
Страшна (прысл.) у лесе перад навальніцай.
У жыцці было і страшнае (наз.).
2. Вельмі вялікі або моцны па ступені праяўлення чаго-н., значны (разм.).
С. холад.
С. выбух скалануў паветра.
3. Які выклікае непрыемныя пачуцці, уражвае сваім трагізмам; цяжкі.
Балючая і страшная вестка.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
тума́н, -у, мн. -ы, -аў, м.
1. Згушчэнне дробных кропелек вады або ледзяных крышталікаў у прыземных слаях атмасферы, якое робіць паветра непразрыстым.
Над лугам слаўся густы т.
2. Непразрыстая заслона дыму, пылу і пад.
Махорачны т.
3. перан. Тое, што перашкаджае правільна ўспрымаць і разумець навакольны свет.
Т. у галаве.
|| прым. тума́нны, -ая, -ае.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)
свіст, ‑у, М ‑сце, м.
1. Рэзкі, высокі гук, які ўтвараецца моцным выдыханнем паветра праз сціснутыя губы ці зубы, а таксама пры дапамозе свістка ці іншага прыстасавання. Першым свіснуў самы меншы хлопчык. Ад яго свісту спынілася машына. Няхай. // Такі гук, як выражэнне незадавальнення чым‑н., асуджэнне чаго‑н. Кожнае прозвішча сустракалася то воплескамі, то маўчаннем, а то і свістам з якога-небудзь кутка плошчы. Хадкевіч.
2. Гук такога тэмбру, які ўтвараецца птушкамі, жывёламі. Свіст драздоў. Свіст сусліка. □ Травы, краскі, кожны ліст На бярозе, клёне — Салаўіны ловяць свіст, Скачуць у тым звоне. Бялевіч.
3. Высокі, рэзкі гук, які ўтвараецца парай, паветрам, што вырываецца з сілай праз вузкую адтуліну. Свіст паравоза. □ У кабіну са свістам шуганула паветра. Алешка. // Гукі, якія ўзнікаюць пры хуткім руху хваль паветра ў слаях атмасферы. Такія ўжо вятры... Здаецца, з шумам, свістам Раскладваюць кастры З асыпанага лісту. Астрэйка.
4. Гук, які ўтварае прадмет пры хуткім рассяканні паветра. Свіст куль. □ Вуліцы, па-над якімі, як адвечны праклён, толькі і чулася лаянка людзей, свіст пуг ды натужнае хрыпенне коней — гэтыя вуліцы былі прыўзняты, забрукаваны. М. Ткачоў. Узвыла паветра пад гарачым свістам снарадаў. Лынькоў.
•••
Мастацкі свіст — высвістванне мелодыі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
гарачыня́, ‑і, ж.
1. Высокая тэмпература паветра, нагрэтага сонцам, печчу і інш. З поля.. шугалі хвалі гарачага паветра. Сцяпан ажно захлынуўся ад гарачыні. Шамякін. Ад печы дыхала гарачынёй. Алешка. // Гарачы летні час; спёка. Над палеткамі вісіць жнівеньская гарачыня. Васілевіч.
2. Цеплыня, якая выклікаецца ў целе прылівам крыві ў час моцнага душэўнага ўзрушэння. Затросся дзед Талаш. Ком гарачыні пакаціўся дзесь у сярэдзіне каля сэрца. Колас.
3. перан. Парыў, запал. Гарачыня пачуццяў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
праве́трыць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; зак., каго-што.
1. Асвяжыць прытокам свежага паветра. Помню, неяк маці адчыніла акно, каб праветрыць хату, а.. [вавёрка] шась — ды на кусты ў агарод. Ляўданскі. // Асвяжыць, вынесшы на свежае паветра. Праветрыць адзенне.
2. перан. Разм. Даць магчымасць праветрыцца (у 2 знач.). Жанчына праплакала ўсю ноч, а пад раніцу, калі разгневаны і апантаны мукамі Клім выйшаў на вуліцу праветрыць галаву, забрала малога і пусцілася бегчы да цёткі. Кулакоўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Лыка́вы конь — які грызе жолаб ці жэрдкі, калі ў яго арганізме адсутнічаюць некаторыя вітаміны і мікраэлементы’ (шальч., Сл. ПЗБ). Польск. łykawy (аб жывёлах) ’які ўпускае шмат паветра ў стрававод і, сілячыся, не можа глытаць траву’, мар. glgavy hřibě ’лыкавае жарабя’. Магчыма, паланізм. Да лы́каць ’глытаць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
дэкампрэ́сія, ‑і, ж.
1. Спец. Паступовае змяншэнне ціску, які дзейнічае на вадалазаў, кесоншчыкаў пры пад’ёме іх з глыбіні.
2. Хваравіты стан, які ўзнікае ад рэзкага паніжэння ціску навакольнага паветра.
[Фр. décompression.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
клубе́ньчык, ‑а, м.
1. Памянш. да клубень.
2. Патаўшчэнні на каранях бабовых і некаторых іншых раслін, выкліканае дзейнасцю бактэрый, што паглынаюць азот з паветра, які затым пераходзіць у глебу.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)