кало́дка, -і, ДМ -дцы, мн. -і, -дак, ж.
1. Невялікая калода; тое, што і калода (у 1 знач.).
Парэзаць бярозу на калодкі.
2. Кусок дрэва, які служыць асновай у некаторых інструментах, прыборах.
К. рубанка.
3. Кусок дрэва, выструганы ў форме ступні, які выкарыстоўваецца пры пашыве абутку; капыл.
Выплятаць лапці на калодцы.
4. Сярэдняя частка кола, у якой умацоўваюцца спіцы.
Колы па калодкі ў гразі.
5. Планка для мацавання на грудзях ордэнаў, медалёў ці ордэнскіх стужак.
Ордэнская к.
|| памянш. кало́дачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж.
|| прым. кало́дачны, -ая, -ае (да 2 і 3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Матру́шкі ’маточкі нітак, якія выкарыстоўваюцца замест чаўнака пры тканні выкладаннем’ (Бір. дыс.; капыл., Жыв. сл.; слуц., КЭС), мотру́шкі ’каляровыя маточкі ўтоку пры ўзорным тканні’ (нараўл., Уладз.), матру́ха ’прылада, на якую навіваюць ніткі, матавіла’ (Бір. дыс.; шчуч., Сцяшк. Сл.), капыл. матру́шка ’невялікі скрутак лык’. Пад уплывам дзеяслова матаць з вяртуха, вяртушка (Сл. ПЗБ). Параўн. таксама мату́шка (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Твэ́рыць ’дурэць, гарэзнічаць’ (капыл., Жыв. сл.). Экспрэсіўнае ўтварэнне ад тварыць ’вытвараць’ (гл. тварыць 1) пад уплывам чвэ́рыць ’тс’, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Мазур-полька, мазурко́вая полька ’від полькі-мазуркі, якую танцавалі трасучыся’ (капыл., Жыв. сл.; круп., Сл. ПЗБ). Да мазур 1 (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Раскабы́ліцца ’разбурыцца’ (Юрч.). Няясна. Магчыма да капыл 1 (гл.), параўн. рус. дыял. на копыл ’тырчком’, поднять всё вверх копылом ’узбудзіць, падняць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Лычок ’ручка на кассі’ (капыл., Шатал.). Да лучок, лук 1 (гл.). Відавочна, гэта «гіперправільная» форма (адваротная да рэгулярнай з’явы пераходу ы > у).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Мэрам ’нібы, быццам’ (Гарэц., КТС — Дунін–Марцінкевіч, Цішка Гартны), ’у большасці’ (капыл., нясв., клец.). Ад ням. mehr ’болей’ (Абабурка, Лінгв. дасл., 7).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Капу́л, копул ’прылада, пры дапамозе якой выдзёўбваюць ночвы, цясла’ (мазыр., З нар. сл.). Да капыл, які ўтвораны ад капаць (гл.) пры дапамозе суфікса ‑ыл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Мэрля, мэрліна, мэрлячка ’марля’ (бялын., Янк. Мат.; міёр., Нар. словатв.; капыл., Жыв. сл.; паст., смарг., лід., Сл. ПЗБ). З польск. merla ’тс’ (Мацкевіч, там жа, 3, 97).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Праві́дла ’(драўляная) прылада для выраўноўвання чаго-небудзь’ (ТСБМ, Шат.). З польск. prawidło ’правіла, капыл’ (параўн. праві́ла). Таксама правідло́вы ’натуральны (мёд)’ (смарг., Сл. ПЗБ) з польск. prawidłowy ’тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)