Verbum

по́раўні, прысл.

Абл. Пры боку, побач. Прыйшоў. Гляджу, не спіць яна. Прылегчы пораўні хачу я. Крапіва.

спаць, сплю, спіш, спіць; незак.

1. Быць, знаходзіцца ў стане сну. Калі павячэралі, Маша паслала ложак і лягла спаць. Мележ. Каб паказаць, што ён сапраўды хоча спаць, стары хітрун скоранька, але вельмі старанна пазяхнуў. Зарэцкі. // перан. Заціхнуць, быць бязлюдным. Вёска спіць — нідзе ні агеньчыка. Асіпенка. Вуліца не спіць: даносяцца прыглушаныя галасы, рып калодзежнага жураўля. Навуменка. Саша накідвае халацік, ідзе ў дзіцячую. Бальніца спіць. Шамякін. // перан. Быць у стане спакою, нерухомасці. Спяць векавечныя хвоі, Цёмнае возера спіць. Васілёк. Нікнуць сонныя чароты, За гарою ветры спяць. Броўка. // перан. Спачываць, быць пахаваным дзе‑н. (пра памёршых). Ёсць на палетках курганы, Там спяць адважныя сыны, Што згінулі ў паходзе. Лужанін. Тут спіць Валянціна... Савецкі салдат... Звычайная наша дзяўчына. Гілевіч.

2. перан. Быць пасіўным; бяздзейнічаць. [Буйскі:] — Так, трэба быць вельмі асцярожнымі, таварышы. Іх [немцаў] разведка таксама не спіць. Шамякін. [Шура:] — Уцягвайце больш людзей у работу, штурхайце Мядзведзічы пад бакі, каб яны не спалі. Крапіва. // Знаходзіцца ў бяздзеянні (пра прадметы). Снуюць патруль. Не спяць у бункерах кулямёты. Брыль. Не спіць толькі галасісты баян. Васілевіч. // Не выяўляць сябе (пра пачуцці, здольнасці і пад.). Спіць каханне ў дамах. Спіць прадоння марскога імгла. Караткевіч. Але не спіць людская памяць І не дазволіць ашукаць Дзяцей, што нас з вайны чакаюць, Хоць і не могуць прычакаць. Вітка.

3. Разм. Быць у палавой сувязі з кім‑н.

•••

Класціся спаць з курамі гл. класціся.

Лаўры чые не даюць спаць гл. лаўр.

Спаць адным вокам — спаць насцярожана, трывожна.

Спаць без задніх ног — вельмі моцна спаць.

Спаць вечным сном — пра памёршага.

Спаць і курэй бачыць (пасвіць) — пра вельмі пільнага, хітрага, скрытнага чалавека.

Спаць мёртвым сном — спаць вельмі моцна, не прачынаючыся.

Спаць у шапку — бяздзейнічаць, не праяўляць руплівасці, быць абыякавым да чаго‑н. тады, калі трэба неадкладна дзейнічаць.

Спаць як заяц — спаць вельмі чутка.

Спаць як пшаніцу прадаўшы — спаць моцным сном.

адаспа́ць, ‑сплю, ‑спіш, ‑спіць; ‑спім, ‑спіцё; зак.

Разм. Праспаць пэўны час; паспаць пасля начной змены, дзяжурства і пад. Паўсутак адаспаць.

дры́хнуць, ‑ну, ‑неш, ‑не; незак.

Разм. груб. Спаць. — Хопіць дрыхнуць! — крычыць Мікола Васілю, які спіць, накрыўшыся коўдрай з галавою. Васілёнак.

пакары́цель, ‑я, м.

Той, хто пакарае каго‑, што‑н. Пакарыцелі цаліны. □ Як вадалаз, спіць моцным сном Вышынь нябесных пакарыцель. Аўрамчык.

валато́ўскі, ‑ая, ‑ае.

Тое, што і волатаўскі. [Жадзейка:] — Спіць маладосць сном валатоўскім. Машара. Вось ён стаіць перад намі валатоўскага росту сібірак. «Звязда».

ма́мін, ‑а.

Які належыць маме. Міхась недзе спіць у адрынцы на сене, да вушэй нацягнуўшы на сябе мамін бывалы кажушок. Брыль.

вы́спаць, ‑сплю, ‑спіш, ‑спіць; зак.

Разм. Праспаць які‑н. час. [Цётка Гарпіна:] — Такую ноч нават цяжка выспаць, не тое, што выседзець, не звёўшы вока. Сабаленка.

наспа́ць, ‑сплю, ‑спіш, ‑спіць; ‑спім, ‑спіцё, ‑спяць; зак., што.

Разм. Атрымаць што‑н. (звычайна непажаданае) у выніку доўгага сну. Наспаць мяшкі пад вачыма.