Каўчэ́г 1 ’каўчэг, судна, у якім згодна з біблейскім паданнем, выратаваўся ад «сусветнага патопу» Ной з сям’ёй і жывёлай’ (ТСБМ, БРС). Рус. ковче́г, укр. ковче́г, ст.-рус., ст.-слав. ковъчегъ, балг. ковче́г, серб.-харв. ко̀вче̑г ’скрынка, скрыня’. Слова, якое, як мяркуюць, паходзіць з усх. моў. Звычайна параўноўваюць з чагат. kopur ’пасудзіна’, koburčak ’скрынка’ і г. д. Менш верагодным лічыцца вывядзенне слова з тур. мовы (параўноўваюць з тур. kapčyk, kapčuk ’футарал’). Яшчэ больш няпэўным з’яўляецца вывядзенне з грэч. крыніцы або са ст.-рус. ковъ ’пасудзіна’ (апошняе прапанаваў Ільінскі, ИОРЯС, 23, 2, 230; цікава, што яшчэ Даль прапанаваў вывядзенне слова ковчег ад ковать).
Каўчэ́г 2 ’скрынка для захоўвання асабліва каштоўных рэчаў; скарбонка’ (ТСБМ); ’пенал’ (Касп.). Бясспрэчна, звязана з назвай каўчэга, на якім плыў біблейскі Ной. Даль адзначае, што каўчэгам сталі называць дзіўнага выгляду судны, караблі і нават калымагі, далей ківот для абразоў. Каўчэгам называлі таксама скрыначку для захоўвання каштоўнасцей царквы, царскіх грамат, а таксама пячацей, якія былі прымацаваны да грамат, дыпломаў і г. д. Пазней слова гэта стала азначаць больш простыя рэчы, напр., пенал.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Stulti qui crescunt, stulti sunt, quando senescunt
Хто дурнем у сталым узросце быў, той будзе ім і ў старасці.
Кто дураком в зрелом возрасте был, тот будет им и в старости.
бел. П’яніца праспіцца, а дурань ніколі. Як была дурной, так і асталася. Галава пасівела, а розуму не набралася.
рус. Дурак дураком и останется. Как рожены, так и заморожены. Дураком был, дураком и остался. Родился неумным и умрёшь дураком. Пьяный проспится ‒ глупый никогда. Глупого учить ‒ что мёртвого лечить. Глупому сыну и род ной отец ума не прибавит.
фр. L’ivresse passe, mais la sottise jamais (Хмель/опьянение проходит, глупость ‒ никогда).
англ. He who is born a fool is never cured (Кто родился дураком ‒ не излечится).
нем. Als Esel geboren, als Esel gestorben (Рожденный ослом умрёт ослом).
Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў (1993, правапіс да 2008 г.)
ЛАМНІ́ЦКІ (Łomnicki) Тадэвуш
(18.7. 1927, г. Падгайцы, Украіна — 22.2.1992),
польскі акцёр. Скончыў студыю пры т-ры «Стары» ў Кракаве (1947). Вучыўся ў Вышэйшай школе тэатр. і кінамастацтва ў Варшаве (1951—53), з 1969 выкладаў у гэтай школе (у 1971—81 рэктар, з 1974 праф.). З 1947 у т-рах, у т. л. варшаўскіх: «Вспулчэсны», «Нарадовы», «На Волі» і інш. Характарны акцёр. Выконваў драм. і камед. ролі: Кардыян («Кардыян» Ю.Славацкага), Ян («Першы дзень свабоды» Л. Кручкоўскага), Глумаў [«На ўсякага мудраца хапае прастаты» (на польск. сцэне — «Запіскі падлюгі») А. Астроўскага], Прысыпкін («Клоп» У.Маякоўскага), Артура Уі («Кар’ера Артура Уі» Б. Брэхта) і інш. Ставіў спектаклі. З 1946 здымаўся ў кіно: «Пакаленне» (1955), «Пан Валадыеўскі» (1969; Залаты медаль на Міжнар. кінафестывалі ў Маскве), «Чалавек з мармуру» (1977), «Дом вар’ятаў» (1984) і інш. Аўтар п’ес «Ной і яго звярынец» (1948), «Пустазелле і пшаніца» (1951), кінасцэнарыяў, успамінаў «Тэатральныя сустрэчы» (1984). Дзярж. прэмія Польшчы 1968.
Літ.:
Filler W. Tadeusz Łomnicki. Warszawa, 1976.
т. 9, с. 116
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
цана́ ж., прям., перен. цена́;
ро́знічныя цэ́ны — ро́зничные це́ны;
зніжэ́нне цэн — сниже́ние цен;
хіста́нне цэн — колеба́ние цен;
цвёрдая ц. — твёрдая цена́;
збіць ~ну́ — сбить це́ну;
ц. вытво́рчасці — цена́ произво́дства;
~но́ю ўпа́ртай пра́цы — цено́ю упо́рного труда́;
ц. дру́жбы — цена́ дру́жбы;
○ стра́тныя цэ́ны — бро́совые це́ны;
◊ дараго́й ~но́й — дорого́й цено́й;
любо́й ~но́й — любо́й цено́й;
~ны́ няма́ — (каму, чаму) цены́ нет (кому, чему);
ве́даць ~ну́ — (каму, чаму) знать це́ну (кому, чему);
загну́ць (залама́ць, загарадзі́ць) ~ну́ — заломи́ть це́ну;
грош ц. — (каму, чаму) грош цена́ (кому, чему);
нагна́ць (набі́ць) ~ну́ — наби́ть це́ну
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
сівізна́ ж., в разн. знач. седина́; (проступающая местами — ещё) про́седь;
с. валасо́ў — седина́ воло́с;
дажы́ць да ~ны́ — дожи́ть до седи́н;
с. вяко́ў — седина́ веко́в;
кара́куль з ~но́й — кара́куль с седино́й (про́седью);
◊ с. ў бараду́, а чорт у рабрыну́ — погов. седина́ в бо́роду, а бес в ребро́
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
ВО́НДЭЛ (Vondel) Іост Ван дэн
(17.11.1587, г. Кёльн, Германія — 5.2.1679),
нідэрландскі паэт і драматург. Найб. яскрава яго талент раскрыўся ў драматургіі. У ранніх творах (1610—40-я г., т.зв. рымскі перыяд) адчуваецца ўплыў Сенекі, у больш позніх (1650—70-я г., т.зв. грэчаскі перыяд) — Эсхіла, Сафокла, Эўрыпіда. Першая трагікамедыя «Пасха» (паст. 1610) — водгук на вызваленне Галандыі ад ісп. прыгнёту. У трагедыі «Разбурэнне Іерусаліма» (1620) на матэрыяле стараж.-яўр. гісторыі паказаў небяспечнасць унутр. канфліктаў перад знешняй пагрозай. На біблейскія сюжэты напісаны трагедыі «Браты» (1639), «Іосіф у Егіпце» (1640), «Пётр і Павел» (1641), «Саламон» (1648), «Іефай» (1659), трылогія «Люцыфер» (1654), «Адам у выгнанні» (1664), «Ной» (1667), у якіх даў новае асэнсаванне спрадвечнай барацьбе Дабра і Зла. У творчасці Вондэла арганічна спалучаліся тэндэнцыі барока і класіцызму (пры відавочнай перавазе першых). Яго стыль адметны эпічнасцю, жывапіснасцю, амаль што рубенсаўскай магутнасцю, барочнай поліфанічнасцю і кантрастнасцю. Аўтар зб. «Розныя вершы» (1644-47).
Тв.:
Рус. пер. — Трагедии. М., 1988.
Літ.:
Балашов Н.И. Вондел в системе западноевропейской литературы XVII в // Вондел Й. ван ден: Пер. с нидерл. Трагедии. М., 1988;
Ошис В.В. «Трагик хороший»;
(Творчество Вондела и нидерландская литература XVII в.) // Там жа.
Г.В.Сініла.
т. 4, с. 271
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
чад, ‑у, М ‑дзе, м.
1. Удушлівы атрутны газ, які ўтвараецца пры няпоўным згаранні вугалю ва ўмовах недастатковага прытоку паветра. Пакой дыхнуў цеплынёю і чадам, толькі што юшку закрылі, мусіць. Галавач. У хаце не было цяпла, хаця Волька зачыніла юшку яшчэ разам з чадам, і ці не ад таго ў Аркадзя пачынала балець галава. Пташнікаў.
2. Едкі, удушлівы дым, які ўзнікае пры гарэнні чаго‑н. (звычайна тлушчу). На кухні быў чад і прагорклы смурод апаленага пер’я і перасмажанага тлушчу. Самуйлёнак. // перан.; які або чаго. Моцны, насычаны пах чаго‑н. Расы хараство і на вейках, Узятае ў волкіх раслін, У руж, у альшэўнікаў клейкіх І хмелю, што чад свой разліў. Калачынскі. Ад канаплянага чаду баліць галава. Навуменка.
3. перан. Тое, што моцна ўздзейнічае на псіхіку чалавека, на яго свядомасць. Брыль вельмі праўдзіва і канкрэтна-гістарычна паказаў, як фашысцкі нацыяналістычны чад адурманьваў усё больш шырокія пласты нямецкага насельніцтва. Дзюбайла. Алесь бачыў усё гэта на свае вочы — і разгул расізму, і пратэст супроць шавіністычнага чаду. Юрэвіч. // Пра стан самазабыцця, захаплення. Марына Паўлаўна праз цэлы дзень жыла ў ружовым чадзе новага адчування. Зарэцкі. Маладзейшыя за яго [Віктара] хлопцы.. шчыра зайздросцілі Віктараваму шчасцю, дзяўчаты наперабой загаварвалі з ім, а Цімохава дачка Фруза ўвесь час тулілася да яго.. У нейкім чадзе мінула тры дні. Асіпенка. // Хмель. Калі выйшаў вінны чад, Ной устаў, судзіць пачаў. Крапіва.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
старана́ ж., в разн. знач. сторона́; (обширная территория — ещё) край м.;
з ро́днай ~ны́ — из родно́й стороны́, из родно́го кра́я;
партыза́нская с. — партиза́нская сторона́, партиза́нский край;
спрэ́чкі ~ро́н у судзе́ — пре́ния сторо́н в суде́;
сто́раны прамавуго́льніка — сто́роны прямоуго́льника;
даве́дацца ~но́й — разузна́ть стороно́й;
◊ на ~не — на стороне́;
мая́ (яго́, яе́ і пад.) спра́ва — с. — моё (его́, её и т.п.) де́ло — сторона́;
на ~ну́ — на́ сторону
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
сцяна́ ж., в разн. знач. стена́;
гарадска́я с. — городска́я стена́;
перале́зці це́раз ~ну́ — переле́зть че́рез сте́ну;
с. ро́ва — стена́ рва;
памі́ж і́мі вы́расла с. — ме́жду ни́ми вы́росла стена́;
с. жы́та — стена́ ржи;
○ глуха́я с. — глуха́я стена́;
капіта́льная с. — капита́льная стена́;
◊ бі́цца галаво́й аб ~ну́ — би́ться голово́й о сте́нку;
кіта́йская с. — кита́йская стена́;
у чатыро́х сце́нах — в четырёх стена́х;
ле́зці на ~ну́ — лезть на́ стену;
прыпе́рці да ~ны́ — (каго) припере́ть к стене́ (кого);
паста́віць да ~ны́ — поста́вить к стене́;
стаць ~но́й — стать стено́й;
с. да ~ны́ — стена́ к стене́;
як за каме́ннай (мурава́най) ~но́й — как за ка́менной стено́й;
спадзява́цца як на каме́нную (мурава́ную) ~ну́ — наде́яться как на ка́менную сте́ну;
як у (аб) ~ну́ гаро́хам — как в (об) сте́ну (сте́нку) горо́х;
у сваёй ха́це і сце́ны памага́юць — посл. в своём до́ме и сте́ны помога́ют;
ілбо́м ~ну́ не праб’е́ш — посл. лбом сте́ну не прошибёшь;
і сце́ны ву́шы ма́юць — посл. и у стен у́ши есть
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
дурны́
1. (лишённый ума) глу́пый;
д. чалаве́к — глу́пый челове́к;
2. (бестолковый, неразумный) глу́пый, дура́цкий;
д. ўчы́нак — глу́пый (дура́цкий) посту́пок;
~но́е стано́вішча — глу́пое (дура́цкое) положе́ние;
3. в знач. сущ. дура́к; глупы́ш;
◊ д. як пень (як бара́н, як бот) — глуп как си́вый ме́рин;
~ны́я гро́шы — шальны́е де́ньги;
крыча́ць ~ны́м го́ласам — крича́ть благи́м ма́том;
~ны́я жа́рты — глу́пая шу́тка;
з ~но́га ро́зуму — от (с) большо́го ума́;
няма́ дурны́х! — нет дурако́в!;
на маю́ ~ну́ю галаву́ (дурны́ ро́зум) — по моему́ сла́бому разуме́нию...;
за ~но́й галаво́й нага́м неспако́й — посл. дурна́я голова́ нога́м поко́я не даёт;
пашлі́ ~но́га, а за ім друго́га — посл. дурака́ пошлёшь, а за ним и сам пойдёшь
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)