Секу́нда ‘шасцідзесятая частка мінуты’ (ТСБМ). Позняе запазычанне празпольск.sekunda ці рус.секу́нда, што ўзыходзяць да новалац.secunda, скарочанага з лац.pars minuta secunda літаральна ‘іншая меншая частка’ ў адносінах да мінуты; лац.secundus ‘другі’, г. зн. ‘наступны’ паходзіць ад дзеяслова sequī ‘ісці па слядах’ (Сной₂, 646; Глухак, 543).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Со́я ‘травяністая расліна сямейства бабовых’ (ТСБМ, Кіс., Сцяшк.). Новае запазычанне з рус.со́я ‘тс’ (параўн. Крукоўскі, Уплыў, 73, 88); у апошняй праз заходнееўрапейскія мовы, параўн. ням.Soja, англ.soya з япон.shōyū ‘соявы алей’ < кіт.či̯angyu ‘тс’; гл. SWO, 690; ЕСУМ, 5, 364.
Та́ктыка ’майстэрства падрыхтоўкі і вядзення бою, змагання; лінія паводзін’ (ТСБМ, Ласт., Некр. і Байк.), такты́чны ’звязаны з правядзеннем бою, барацьбы’ (ТСБМ). Празпольск.taktyka, taktyczny з ням.Taktik або франц.tactique з тым жа значэннем з лац.tactica (ars), грэч.τακτικός, ‑η (τέχνη)/τάξις ’строй, лад’ (Фасмер, 4, 13).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тарна́да ’назва смерчаў у ЗША’ (ТСБМ). Культурнае запазычанне новага часу празангл.tornado ’тс’ з ісп.tornado ’смерч, моцны вецер’ < tronada ’навальніца’ < tronar ’грымець’. Слова tronada ’навальніца’ трансфармавалася пад уплывам іспанскага дзеепрыметніка tornado < tornar ’круціцца’, які звязваюць з лац.tornare ’абточваць’ (Голуб-Ліер, 446; ЕСУМ, 5, 605–606).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тарні́стар ’каністра’ (шчуч., Сл. ПЗБ). Празпольск.tornister ’ранец’ з ням.Torníster ’вайсковы ранец’; крыніца ў візант.-грэч.τάγιστρον ’торба для фуражу’ або лац.canistrum ’торба, кошык’. Шляхі запазычання і пасрэдніцтва (чэшскае, венгерскае) застаюцца няяснымі (Махэк₂, 635; Голуб-Ліер, 485; Басай-Сяткоўскі, Słownik, 388). Гл. таксама каністра, кайстра, тайстра.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тыра́да ‘доўгая шматслоўная фраза’ (ТСБМ, Некр. і Байк.), ‘месца, узятае цалкам з другога твору’ (Ласт.). Запазычана літаратурным шляхам празрус.тира́да або польск.tyrada, якія з франц.tirade < італ.tirata ‘працягванне, цягненне’ з народнага лац.tirare ‘цягнуць’ (ЕСУМ, 5, 571; Фасмер, 4, 60; SWO, 1980, 786; Арол, 4, 72).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тэрыто́рыя ‘абшар, працяг зямлі’ (ТСБМ, Пятр.). Можа разглядацца як адаптаваны тэрмін з мясцовай актавай лаціны ВКЛ, параўн. лац.territorium ‘абшар, прыналежны да нейкага горада, ваколіца горада; поле, маёмасць, уладанне; рэгіён’ (Жлутка). Магчыма, пазнейшае абноўленае запазычанне празрус.территория з франц.territoire, англ.territory, што ўзыходяць да лац.terra ‘зямля’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
durch
1.
prp (a)
1) це́раз, праз, скрозь; па
~ die Stráße — па ву́ліцы
2) дзя́куючы, з дапамо́гай
~ díesen Beschlúss — дзя́куючы гэ́таму рашэ́нню
3) (стаіць пасля назоўніка) на праця́гу
das gánze Jahr ~ — на праця́гу ўсяго́ го́да
4) пераклад залежыць ад кіравання беларускага дзеяслова: sich ~ séine Kénntnisse áuszeichnen вызнача́цца сваі́мі ве́дамі
2.
adv
es ist acht Uhr ~ — ужо́ больш васьмі́ гадзі́н
~ und ~ — ца́лкам
3.
~, sein
vi(s)
1) прайсці́ (праз натоўп і г.д.)
2) вы́трымаць выпрабава́нне
3) прамо́кнуць (наскро́зь)
4) пранасі́цца, знасі́цца
die Hósen sind ~ — штаны́ [по́рткі] знасі́ліся [праце́рліся]
◊ bei j-m únten ~ sein — стра́ціць аўтарытэ́т [пава́гу] у каго́-н.
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
ЛАВУ́А, Лувуа (Lovua, Luvua),
рака ў Замбіі (верхняе цячэнне) і Дэмакр. Рэспубліцы Конга, правы прыток р. Луалаба (бас.р. Конга). Некаторыя даследчыкі лічаць яе гал. вытокам р. Конга. Даўж. больш за 1500 км, пл.бас. 265,3 тыс.км2. Пачынаецца (пад назвай Чамбешы) на плато на Пд ад воз. Танганьіка, працякае праз балота на Пд ад воз. Бангвеулу, ніжэй (на мяжы Замбіі і Дэмакр. Рэспублікі Конга) наз. Луапула, утварае парогі і вадаспады. Упадае ў воз. Мверу, ніжэй якога наз. ўласна Л. Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні больш за 600 м3/с. ГЭС. Суднаходная на 145 км ад вусця і вышэй воз. Мверу.
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
ЛАПАТАНО́ГІЯ
(Scaphopoda),
лодканогія, клас марскіх малюскаў. 2 атр., 26 родаў, каля 1000 відаў. Вядомы з ардовіку. Пашыраны ўсюды, найб. разнастайныя ў трапічных морах. Жывуць на дне да глыб. 7,5 км. Вядуць рыючы спосаб жыцця. Найб. вядомы прадстаўнік марскі зуб (Dentalium vulgaris).
Даўж. ад 0,15 да 15 см. Цела двухбакова-сіметрычнае, размешчана ў трубчастай, злёгку выгнутай ракавіне, пярэдняя адтуліна якой шырэйшая за заднюю. Праз яе Л. высоўваюць галаву і нагу. Над галавой ёсць скурныя складкі з пучкамі ніткападобных вусікаў (каптакуламі), пры дапамозе якіх Л. выконваюць функцыі дотыку і захопу корму. Кормяцца дробнымі доннымі арганізмамі і інш. Раздзельнаполыя.
