ры́ла, -а, мн. -ы, рыл, н.
1. Выцягнутая пярэдняя частка галавы ў некаторых жывёл.
Свіное р.
2. Тое, што і твар (разм., лаянк.).
У яго не твар, а сапраўднае р.
3. Верхняя выцягнутая частка чаго-н.
Р. бутэлькі.
◊
Ні вуха ні рыла (не ведае, не разумее; разм., неадабр.) — зусім нічога не ведае.
|| памянш. ры́льца, -а, мн. -ы, -аў, н.
Р. ў пуху ў каго-н. (перан.: хто-н. ублытаны ў нячыстую справу; разм.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
замо́к, -мка́, мн. -мкі́, -мко́ў, м.
1. Прыстасаванне для запірання чаго-н. на ключ.
Дзвярны з.
Заперці дзверы на з.
За сямю (дзесяццю) замкамі (перан.: старанна схаваны). На замку (запёрта). Граніца на замку (перан.: надзейна абаронена).
2. Затвор агнястрэльнай зброі.
З. гарматы.
3. Спосаб змацавання частак драўляных канструкцый (спец.).
4. Верхняя злучальная частка аркі, скляпення (спец.).
|| прым. замко́вы, -ая, -ае (да 2—4 знач.; спец.) і замо́чны, -ая, -ае (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
аба́к, аба́ка
(гр. abaks, -akos = дошка)
1) архіт. верхняя частка капітэлі калоны ў выглядзе гарызантальнай пліты;
2) лічыльная дошка ў старажытных грэкаў і рымлян.
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
пільча́к, ‑а, м.
Абл. Кароткая верхняя вопратка пераважна з грубага даматканага сукна. Тым не меней, нават і такі «лапсярдак», са спушчаным станам, усё ж такі больш стасаваўся з важнасцю моманту, чым які-небудзь .. пільчак вясковага настаўніка. Колас. Толькі праз якую гадзіну хлопец заўважыў, што Данута, прымасціўшыся ля кастра на пеньчуку, лапіла яго пільчак. Бажко.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пле́шка, ‑і, ДМ ‑ншы; Р мн. ‑шак; ж.
1. Верхняя расшыраная частка чаго‑н., што мае форму ножкі, стрыжня і пад. Мяне.. прыцягнула вузкая паласа падлогі.. Нават не сама падлога, а чорныя плешкі цвікоў. Савіцкі. Па тым месцы, дзе .. вісеў [партрэт], тырчалі пабеленыя плешкі трох цвічкоў, некалі ўбітых трохкутнікам. Кулакоўскі.
2. Верхні канец караняплода.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
◎ Лабаві́на, лыбавіна ’вялікі пагорак’ (Яўс., Юрч., Вытв. сл.), ’верхняя частка узгорка’ (КТС, І. Навуменка), рус. лобо‑ !!!UHǫ ’верх ілба; выпукласць: круглявае узвышша’. Да лоб) (гл.). Утворана пры дапамозе экспрэсіўна^ аўгментатыўнага суф. ‑іна.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Капта́н, кафтан ’даўнейшая двухбортная верхняя адзежына з доўгімі поламі’ (ТСБМ, Нас., Серб., Яруш., Малч., Гарэц., Шат., Бяльк.), ’кароткае паліто на кудзелі’ (навагр. Нар. сл.), ’пінжак’ (Сцяшк., Бяльк., Касп., бяроз. Выг.), кыпта́н, кыхта́н ’тс’ (Бяльк.), ’безрукаўка’ (Малч.), ’кофта’ (Сл. паўн.-зах.; глус., маг. Янк. Мат.; Нас.; Сцяц., зэльв.; Сцяшк.; Зн. дыс.; Тарн.; карэліц., петрык. Шатал.), ’жаночая сукенка’ (Бяльк.; міёр. Нар. словатв.). Ст.-бел. каптанъ, кафтанъ, кахтанъ (XVI ст.), ’кафтан’, запазычанае з перс. chäptan пры пасрэдніцтве тур. kaftan ’доўгая верхняя адзежына’ (Слаўскі, 2, 20; Булыка, Запаз. 144).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Вяршня́к ’верхні касяк акна’ (Касп.); ’верхняя частка дрэў’ (КТС), рус. том. вершня́к ’верхні касяк акна, дзвярэй’, славен. vŕšnjak ’верхні камень вадзянога млына’. Узнікла ў выніку субстантывацыі прыметніка vьrx‑ьnь пры дапамозе суф. ‑ʼakъ.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Крыса́ 1 ’лента для касы’ (Чуд.). Гл. крысо.
Крыса́ 2 ’верхняя частка збанка’ (Жыв. сл., Нар. словатв., ТС, Мат. Гом.). Гл. крысо.
Крыса́ 3 ’пала адзення’ (Нар. сл., Янк. II, Шат.). Гл. крысо.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
каўне́р, ‑няра, м.
Верхняя, часцей прышыўная частка адзення, якая прылягае да шыі. Вышыты каўнер. Каракулевы каўнер. Паставіць каўнер. □ Шэрае летняе паліто .. [Зараніка] стала плямістым, капялюш намок, і з абвіслых палёў сцякала за каўнер вада. Хадкевіч. Каўнер ціснуў горла, замінаў гаварыць. Мележ.
•••
Браць (узяць) за каўнер гл. браць.
За каўнер не капае гл. капаць.
Закласці за каўнер гл. закласці.
[Ням. Kolner.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)