Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
электры́чны
(н.-лац. electricus)
1) які мае адносіны да электрычнасці, уласцівы ёй (напр. э. зарад, э. ток);
2) які выпрацоўвае электрычнасць, перадае яе (напр. э-ая станцыя);
3) які дзейнічае пры дапамозе электрычнасці (напр. э. матор);
4) які выконваецца пры дапамозе электрычнасці (напр. э-ая зварка);
5) які служыць для вырабу апаратуры, што працуе на электрычнасці (напр. э-ая прамысловасць);
6) які мае орган, што ўтварае разрады электрычнасці (напр. э. скат).
Слоўнік іншамоўных слоў (А. Булыка, 1999, правапіс да 2008 г.)
ГАЛЬВАНАМАГНІ́ТНЫЯ З’Я́ВЫ,
з’явы, звязаныя з уздзеяннем магнітнага поля на металы і паўправаднікі, па якіх працякае электрычны ток. Адрозніваюць няцотныя (характарыстыкі гальванамагнітных з’яў мяняюць знак пры змене напрамку поля) і цотныя (не мяняюць знака); падоўжныя (магн. поле накіравана ўздоўж напрамку току) і папярочныя (упоперак да напрамку) гальванамагнітныя з’явы, напр.Хола эфект, магнітарэзістыўны эфект, падоўжны гальванамагн. эфект. Выкарыстоўваюцца для вымярэння велічыні магн. палёў, даследавання электроннага энергет. спектра і механізму рассейвання носьбітаў зараду ў металах і паўправадніках, генерацыі і ўзмацнення эл. поля і інш.
Гальванамагнітныя з’явы абумоўлены скрыўленнем траекторый носьбітаў зараду (электронаў праводнасці і дзірак) у магн. полі пад уздзеяннем Лорэнца сілы. Ва ўсіх металах і паўправадніках (акрамя ферамагнетыкаў) з павелічэннем поля павялічваецца ўдзельнае супраціўленне. Павелічэнне супраціўлення металаў у магн. полі, паралельным току, наз. падоўжным гальванамагнітным эфектам. У тонкіх плёнках і дратах выяўляецца залежнасць гальванамагнітных з’яў ад памераў і формы даследаванага ўзору (памерныя эфекты); у моцных магн. палях — квантавыя эфекты, якія вызначаюць неманатонную залежнасць пастаяннай Хола і супраціўлення ад параметраў поля. Гл. таксама Тэрмамагнітныя з’явы.
Літ.:
Бонч-Бруевич В.Л., Калашников С.Г. Физика полупроводников. 2 изд. М., 1990;
Блейкмор Дж. Физика твердого тела: Пер. с англ. М., 1988.
Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)
палі́цца1, паліцца; незак.
1. Мець у сабе раскладзены агонь (пра печ, пліту і пад.). Паліліся печы, і роўныя слупы дыму ўздымалася ў неба.Шчарбатаў.У доме.. горача палілася часовая печ, зробленая з жалезнай бочкі; трубы былі выведзены ў акно.Шамякін./убезас.ужыв.Было ўжо зусім холадна, і раніцою і вечарам палілася ў печы.Парахневіч.
2.Зал.да паліць 1 (у 1–3 знач.).
палі́цца2, ‑льюся, ‑льешся, ‑льецца; ‑льёмся, ‑льяцеся і ‑ліюся, ‑ліешся, ‑ліецца; ‑ліёмся, ‑ліяцеся; пр. паліўся, ‑лілася, ‑лілося; заг. паліся; зак.
1.(1і2ас.неўжыв.). Пачаць ліцца (у 1–3 знач.). На дварэ закіпеў лівень, і звонка са страхі палілася вада, разбіваючыся на пырскі.Адамчык.Раптам палілося святло з усіх вулічных лямп — электрастанцыя дала ток.Чорны.І пальецца ў цішы Песня — водгук душы, Песня радасці... смутку... і болю...Трус.
2. Паліць, абліць сябе; абліцца. Паліцца з вядра.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
аслабані́ць, ‑ню, ‑ніш, ‑ніць; зак.
Разм.
1.што. Зрабіць пустым, парожнім, нічым не занятым. Госці.. павесілі верхнюю вопратку на вешалку, якую Вольга гасцінна аслабаніла ад свайго адзення.Корбан.Трэба было скарэй сцерці гэты лён, каб аслабаніць ток.Чарнышэвіч.// Пакінуць, вызваліць што‑н. [Начальнік:] — У дваццаць чатыры гадзіны аслабаніць гэту кватэру.Лынькоў.
2.каго-што. Тое, што і вызваліць (у 1, 2 знач.). Аслабаніць ваеннапалонных. Аслабаніць горад.
3.каго-што. Вызваліць каго‑, што‑н. з таго або ад таго, што трымае, не адпускае. Аслабаніць сініцу з сіла.// Даць палёгку каму‑, чаму‑н. Аслабаніць рукі.//перан. Перастаць абцяжарваць, скоўваць каго‑н. у яго дзеяннях, учынках. Аслабаніць ад апекі.
4.каго. Дазволіць не выконваць які‑н. абавязак. [Кацярына:] — Ад усякіх іншых работ аслабаніце, каб можна было сядзець усё лецечка толькі на сваім участку.Кулакоўскі.// Вызваліць, зняць з пасады. Абдумаўшы грунтоўна коўзкае пытанне, Заяву падала [Ліса:] «Прашу аслабаніць па ўласнаму жаданню».Валасевіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
бру́дны, ‑ая, ‑ае.
1. Нячысты, нямыты, з прыкметнымі слядамі пылу, бруду на паверхні. Склеп быў нізкі, вільготны, з прапыленымі, бруднымі сценамі.Лынькоў.Уздыхае барадаты, а потым ідзе назад у сенцы, цяжка ступаючы бруднымі патрэсканымі нагамі па гладкай, як ток, зямлі.Мурашка.Старая выцягнула са свайго падгалоўя брудную, працёртую на спіне кашулю.Брыль./узнач.наз.бру́днае, ‑ага, н.Да чыстага бруднае не прыстае.Прымаўка.// Непрыбраны, засмечаны, запушчаны. Цьмяны дрыготны агонь асвятліў раскошную хату — амаль пустую і страшэнна брудную.Зарэцкі.
2. Такі, дзе асноўны колер выступае невыразна, няярка. Сонца заходзіла за брудную, празрыстую павалоку.Лобан.
3. Прызначаны для адкідаў. Бруднае вядро.// Які мае дачыненне да чаго‑н. нячыстага, маркага. Брудная работа.
5.перан. Які выклікае маральную агіду. Брудная справа. Брудная роля. Брудная душа. □ [Ціхан] прызнаўся Мальвіне, што даўно хацеў уцячы з-пад начальства Мачуліна, бо той — чалавек нікчэмны і брудны.Дуброўскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Варушы́ць ’варушыць, пераварочваць’ (Гарэц., Шат., Касп., Бяльк.); ’рухаць’ (Яруш., БРС), варушы́цца ’рухацца, катацца’ (Касп., Гарэц., БРС, Яруш., КЭС, лаг.). Сюды ж вару́хаць, вару́хацца ’рухаць, рухацца, кратацца’ (Др.-Падб.), варо́хаць (Гарэц., Др.-Падб.). Рус.вороши́ть, ворохну́ться ’варухнуцца’, укр.ворухну́ти ’варухнуць’, воруши́ти ’варушыць’. Відаць, утварэнне ад прасл.*vorxъ ’куча, ворах’: укр.во́рох, ц.-слав.врахъ, балг.врах ’ток, снапы, прыгатаваныя для абмалоту’. Прасл.vorxъ з *vorsъ. Няясна, ці сюды ж польск.zawroch ’вецер са снегам, віхар’. У аблаутнай форме сюды прасл.*veršti (*verx‑ti) *vьrxǫ ’малаціць’, ц.-слав.врѣшти вьрху ’тс’, балг.връха́ ’малачу’, серб.вре́ћи, славен.vršiti ’малаціць збожжа, пускаючы жывёлу таптацца па ім’. І.‑е. *u̯ers‑: лат.vârsms (vàrsmis) ’збожжа, прыгатаванае для абмалоту, ворах правеянага зерня’, грэч.ἔρρω ’цягнуся, валачуся і да т. п.’ (*u̯ersi̯ō), лац.verrō ’цягну, валаку, замятаю’ (*versō), ст.-в.-ням.wërran ’блытаць, заблытваць, рабіць беспарадак’ (першаснае значэнне і.-е.*u̯ers‑ ’валачы, цягнуць’). Укр.ворухну́ти, воруши́ти з ворохну́ти і да т. п. як рэзультат укаючага вымаўлення ‑о‑ не пад націскам або хутчэй пад уплывам семантычна блізкага дзеяслова тыпу ру́хати (бел.ру́хаць). Аб гэтым сведчыць і бел. форма варушы́ць (замест фанетычнага *варашы́ць). Гл. Фасмер, 1, 355.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
contact
[ˈkɑ:ntækt]1.
n.
1) сутыка́ньне n., канта́кт -у m.
to be in contact — сутыка́цца, быць у канта́кце
to come into contact —
а) сутыкну́цца
б) увайсьці́ ў канта́кт
2)
а) су́вязь f., знаёмства n.
б) кары́сныя знаёмствы
в) сувязны́ -о́га m. (асо́ба)
3) Electr.
а) спалучэ́ньне
to make (to break) contact — улучы́ць (вы́лучыць) ток
б) лу́чнік, уключа́льнік -а m. (электры́чны)
2.
adj.
канта́ктны, датыка́льны, сувязны́
3.
v.t.
спалуча́ць, сутыка́ць
4.
v.i.
1) сутыка́цца
2) нала́джваць су́вязь
Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)
2. (святло, радыёі г. д.) éinschalten vt, schálten vt; in Gang sétzen (запусціць);
уключы́ць ток den Strom éinschalten;
уключы́ць счапле́ннеаўта.éinkuppeln vi;
уключы́ць ста́ртараўта.ánlassen*vt, den Mótor ánlassen*;
эл.уклю́чана!éingeschaltet!;
уключы́ць парале́льна parallél schálten;
уключы́ць паслядо́ўна in Séri¦e [hintereinánder, in Réihe] schálten
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
ГАЗ
(франц. gaz ад грэч. chaos хаос),
агрэгатны стан рэчыва, у якім слаба звязаныя малекулярнымі сіламі часціцы рухаюцца свабодна і пры адсутнасці знешніх палёў раўнамерна запаўняюць увесь дадзены ім аб’ём. Газ, у якім энергію ўзаемадзеяння паміж часціцамі можна не ўлічваць, наз.ідэальным газам. Яго стан апісваецца Клапейрона—Мендзялеева ўраўненнем.
Рэальныя газы пры звычайных умовах мала адрозніваюцца ад ідэальнага, а пры памяншэнні ціску і павышэнні т-ры па ўласцівасцях набліжаюцца да яго; часцей іх стан апісваецца Ван-дэр-Ваальса ўраўненнем. Пры паніжэнні т-ры газы дасягаюць крытычнага стану, пры далейшым ахаладжэнні і павышэнні ціску адбываецца звадкаванне газаў. Калі рух часціц падпарадкоўваецца законам класічнай механікі, газ наз. нявыраджаным (рэальныя газы), а калі квантавыя ўласцівасці часцінак газа пераважаюць — выраджаным (электронны газ у металах пры тэмпературах, блізкіх да 0 К). Пры нізкіх т-рах газы добрыя дыэлектрыкі, але пры пэўных умовах могуць праводзіць эл.ток (гл.Электрычныя разрады ў газах). Мех. ўласцівасці газаў вывучаюцца ў газавай дынаміцы і аэрадынаміцы. Газы складаюць асн. масу атмасферы, пашыраны ў зямной кары, маюць вял. значэнне ў існаванні жывых арганізмаў (гл., напр., Дыханне, Газаабмен) і біягеахімічным кругавароце рэчываў, газы прыродныя гаручыя — кашт. сыравіна для хім. і газавай прам-сці, крыніца забеспячэння разнастайных бытавых, тэхн. і інш. патрэб гаспадаркі.