Светаві́т, Светові́т ‘міфічная істота, што ўвасабляе сонца’: Световіт — бог Слонца і самы глаўны (маст., шчуч., Сл. ПЗБ). Няясна, параўн. све́таць ‘свяціць’: лучына светая (Сл. ПЗБ) (гл. свяціць, святло). Нягледзячы на фармальнае падабенства, няяснымі застаюцца адносіны да назвы бога ў пантэоне балтыйскіх славян Svantavit, Szventevit, Zwantevith — “единственное божество у славян, в чьем имени обнаруживается элемент svęt ‘святой’ в языческом понимании этого слова” (Тапароў, Слав. др., 1, 212), другая частка назвы сустракаецца ў іншых назвах багоў — Яравіт, Руявіт, Паравіт і рэканструюецца як *vitъ пры параўнанні з ц.-слав. домовитъ ‘галава сям’і’, ‘гаспадар’ або пры параўнанні з лац. victima як *viktъ ‘праяўленне сілы’, гл. Тапароў, Этимология 1986–1987, 38. Варыянт з канцавым звонкім *Svętovidъ Скок (3, 370–371) звязвае з культам святога Віда на Балканах, які ў часы хрысціянізацыі замяніў паганскае боства, параўн. харв. Vidova gora (тапонім на востраве Брач). Брукнер (537) атаясамлівае першую частку імені Świętowit, якая шырока вядома ў славянскіх паганскіх імёнах (Святаполк, Святаслаў і пад.; гл. святы), з *jarъ> ‘моцны’ (гл. яры), прадстаўленым таксама ў імёнах Яраслаў, Яраполк і інш.; інакш, як ‘багабойны’, трактуе першую частку імені Святаполк Фасмер, 3, 585. Параўн. таксама заўвагу Машынскага (Kultura, II, 2, 442) аб тым, што “słońce często bywa nazywane przez Słowian świętym”. Гл. Цыхун, Зб. Мальдзісу, 401–402. Гл. таксама Бел. міф.₂, 455–456.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

*Стубла, сту́бло ‘невялікая ўпадзіна на балоце, дзе летам не высыхае вада’ (івац., Нар. сл.)’ ‘бяздонная яма ў балоце’ (івац., ЖНС), ‘вялікая гразь у час разводдзя’ (стаўб., Сл. ПЗБ), ‘невялікі вадаём’ (Сл. Брэс.; івац., ЛА, 2), ‘тоўстая кабета’ (стол., Вярэніч, вусн. паведамл.). Фасмер (3, 786) прыводзіць яшчэ гідронімы Стубель ‘левы прыток Гарыні’, Сту́бла ‘правы прыток Стыра’; гл. таксама мікратапонім Сту́бло ‘вадапой на балоце’ (пін., Мікратапанімія Бел., 229). Укр. сту́бла звязана з серб.-ц.-слав. стубль ‘крыніца’, чэш. zbel, таксама zbelík, ст.-чэш. stbel ‘крыніца, калодзеж’, серб.-харв. сту́блина ‘калода, выдзеўбанае дрэва’, славен. stúblo ‘трубка з суцэльнага ствала дрэва’, балг. сту́бел ‘пустое дрэва, зруб калодзежа’, дыял. сту́бла ‘крыніца, вада з якой выцякае праз ствол згніўшага дрэва’, ‘выдзяўбаная калода ў крыніцы ў якасці рэзервуара’. Махэк₂ (712) першасную форму ўзнаўляе прыблізна як *stъbъlъ і *stubъlъ і роднасным лічыць ням. Stubbe ‘пень’; ён заўважае, што ў старыя часы калодзежы рабіліся так, што ў крыніцу ўстаўлялі выдзеўбаны, добра насычаны смалою пень, у якога адразалі карані. Фасмер (3, 786) першасным значэннем лічыць ‘зруб калодзежа, карыта’ і роднасныя бачыць у ст.-ісл. stubbr ‘ствол дрэва’, stubbi ‘пень’, с.-в.-ням. stubbe ‘пень’, грэч. στύφω ‘раблю трывалым’. Гл. таксама Кіпарскі, Gemeinslav., 40; Будзішэўска, ЕЛ, 33, 6, 112–114; Скок, 3, 351–352; ЕСУМ, 5, 456.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Сядло́ ’сядзенне для конніка’ (ТСБМ, Ласт., Некр. і Байк., Стан.), ’частка прасніцы, на якой сядзяць’ (Жд. 2, Шатал., Сл. ПЗБ; круп., Нар. сл.), ’задняя частка штаноў’ (Серб. Вічын), седло́ ’частка прасніцы’ (Уладз.), сюды ж сядла́ць ’накладаць сядло’ (ТСБМ, Ласт., Некр. і Байк., Стан.). Укр. сідло́, рус. седло́, стараж.-рус. седьло, польск. siodło, в.-луж. sedło, н.-луж. sodło, палаб. sedlü, чэш., славац. sedlo, серб.-харв. сѐдло, славен. sédlọ, балг. седло́, макед. седло, ст.-слав. оседълати. Прасл. *sedъlo/*sedъlo роднаснае гоц. sitls ’сядзенне’, ст.-в.-ням. seʒʒal ’крэсла’, лац. sella ’сядзенне’, грэч. έλλά ’кафедра’; з іншай ступенню агаласоўкі: англ.-сакс. sadol, ст.-в.-ням. satul, satal ’сядло’, супраць апошніх супастаўленняў Бязлай (3, 223), які, спасылаючыся на Клюге (626), заўважае, што германцы ў часы Цэзара яшчэ не ведалі сядла. Паводле Мартынава (Лекс. взаим., 108 і наст.; Язык, 25 і наст.), славянскае пранікненне, што дало прагерм. sadula ’тс’. Далей да сядзець, прасл. *sěděti, да і.-е. *sed‑. Супраць рэканструкцыі *sedlo і меркавання аб калькаванні ст.-в.-ням. satal (Ваян (RÉS, 12, 235) Фасмер, (3, 589–590), параўн. укр. і ст.-слав. формы. Гл. яшчэ Мее, 419; Траўтман, 259; Брукнер, 491; Махэк₂, 539; Шустар-Шэўц, 1279–1279; Скок, 3, 213; ЕСУМ, 5, 250–251; ESJSt, 13, 809.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

праясні́цца, ‑ніцца; зак.

1. Стаць ясным, выразным, добра бачным. Знікла снежная імгла, праясніўся далягляд. Пестрак. На небе праясніўся малады месяц і выплылі зоры. Якімовіч.

2. Стаць ясным, свабодным ад хмар; праяснець. Пад вечар неба праяснілася, і горад заззяў ад прам[янёў] сонца. Мележ.

3. Стаць ясным, зразумелым. Андрэю было не зусім ясна, чаму Мароз адмовіўся выкарыстаць партыйны сход супроць яго. Гэта праяснілася праз два дні. Лобан. І мы доўга не маглі ўцяміць, з якой ласкі стаў .. [Мядзведзька] да нас такі добры. Але хутка ўсё праяснілася. Навуменка.

4. Стаць ясным, выразным (пра свядомасць, думкі і пад.). Шмат у чым праяснілася .. светаразуменне [мастака]. Перкін. / у безас. ужыв. Пакуль Андрэй заграбаў у снег Зялёнкавы транты, у галаве яго зусім праяснілася. Чарнышэвіч. // Стаць спакойным, вясёлым, прыветлівым. Тут бацька зразу адпусціўся, Павесялеў і праясніўся. Колас. Твар Кандрата Назарэўскага праясніўся ўсімі жывымі рысамі. Чорны. Валя сэрцам адчула бацькаў настрой, і погляд яе, у апошнія часы часцей за ўсё строгі і незадаволены, таксама праясніўся. Васілевіч.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

стры́маны, ‑ая, ‑ае.

1. Дзеепрым. зал. пр. ад стрымаць.

2. у знач. прым. Які ўмее валодаць сабой, не выяўляць свае пачуцці. Спакойная і стрыманая ў звычайныя часы,.. [Кацярына] нават не намагалася захаваць свайго хвалявання. Мікуліч. // Уласцівы такому чалавеку. — Добры вечар у хату, — са стрыманай ветлівасцю павітаўся Рыбак. Быкаў. // Спакойны, скупы (у рухах, мове). Рухі ў .. [Цімкі] былі ўпэўненыя, эканомныя, стрыманыя. Карпаў. Гэта быў стрыманы і дакладны, прытым нешматслоўны субяседнік. В. Вольскі.

3. у знач. прым. Які не праяўляецца, не выяўляецца ў поўнай меры, у поўнай сіле. Па ціхіх, стрыманых галасах, што адразу пажвавелі, Ніна Лугановіч адчувала, як палягчэла на душы ў людзей. Мележ. [Віктар] сядзеў, як на іголках, прыслухоўваючыся да стрыманай гамонкі. Асіпенка. Дзесь ціха праплыве лодка, плясне вясло, пачуецца стрыманы смех. Васілевіч. // Спакойны, тактычны, не рэзкі (пра рухі, мову). Калі мы праходзім тут са сваім акрываўленым цяжарам, з адных насілак нас аклікае ціхі, дзіўна стрыманы голас: — Калегі, запалка ёсць? Брыль.

4. у знач. прым. Пазбаўлены сардэчнасці, гасціннасці. Стрыманая сустрэча. Стрыманы прыём.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

сапсава́ць сов.

1. испо́ртить; (механизм и т.п. — ещё) повреди́ть;

с. матэрыя́л — испо́ртить материа́л;

с. гадзі́ннік — испо́ртить (повреди́ть) часы́;

2. (о здоровье и т.п.) испо́ртить, расшата́ть, расстро́ить;

3. (ухудшить, сделать скверным) испо́ртить;

с. настро́й — испо́ртить настрое́ние;

4. (воспитанием, дурным влиянием) испо́ртить;

5. (обезобразить) изуро́довать;

◊ с. абе́дню — (каму) испо́ртить обе́дню (кому);

с. мно́га крыві́ — испо́ртить мно́го кро́ви;

ма́слам ка́шу не сапсуе́ш — посл. ма́слом ка́шу не испо́ртишь

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

час м

1. Zeit f -, -en; Zéitpunkt m -(e)s, -e (момант);

мясцо́вы час Órtszeit f -;

у гэ́ты час in díeser Zeit;

у любы́ час zu jéder Zeit [Stúnde];

у той час dámals, zu jéner Zeit;

апо́шнім часам néuerdings, in der létzten Zeit;

у ху́ткім часе кніжн bald, nächstens;

да апо́шняга часу bis vor kúrzem; bis zulétzt, bis in die létzte Zeit hinéin;

у цяпе́рашні час gégenwärtig; zur Zeit;

у прызна́чаны час zur féstgelegten [veréinbarten] Zeit;

пад час während, im Láufe;

во́льны час fréie Zeit, Fréizeit f; árbeitsfreie Zeit;

2. (працягласць) Zeit f -, Zéitraum m -(e)s, Zéitdauer f -; Zéitspanne f -;

калянда́рны час Kalénderzeit f;

до́ўгі час éine lánge Zeit, ein lánger Zéitraum;

час по́сту рэл Fástenzeit f, Passiónszeit f;

у каро́ткі час bínnen kúrzer Zeit;

3. (эпоха – тс мн) Zeit f; Epóche f -, -n;

у былы́я часы́ früher, séinerzeit;

у часы́ вайны́ während [zur Zeit] des Kríeges;

4. (пара) Zeit f;

час жніва́ Érntezeit f;

час адпачы́нку Úrlaubszeit f;

у ле́тні час im Sómmer;

ра́нішні час Mórgenstunde f -, -n;

абе́дзенны час Míttagszeit f;

па(сля)абе́дзенны час Náchmittag m -(e)s;

5. грам Zeit f, Zéitform f -, -en, Zéitstufe f -, -n; Témpus n -, -pora;

цяпе́рашні час Gégenwart f -, Präsens n -, -séntia i -sénzi¦en;

про́шлы час Vergángenheit f -, Präteritum n -s, -ta;

даўноміну́лы час Vórvergangenheit f, Plúsquamperfekt n -(e)s;

бу́дучы час Zúkunft f -, Futúr(um) n -s, pl Futúre i Futúra;

паслядо́ўнасць часо́ў Zéitfolge f;

◊ час пака́жа ≅ kommt Zeit, kommt Rat;

час ад часу von Zeit zu Zeit, mánchmal, hin und wíeder;

з ця́гам часу mit der Zeit;

да гэ́тага часу bis jetzt, bis zu únserer Zeit;

тым часам währenddéssen, unterdéssen, inzwíschen;

цяжкі́я часы́ böse [hárte] Zéiten;

па пе́ршым часе кніжн fürs Érste;

уве́сь час die gánze Zeit, fórtwährend

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)

сысці́, сыду́, сы́дзеш, сы́дзе; сышо́ў, -шла́, -ло́; сыдзі́; зак.

1. з чаго. Ідучы, пакінуць сваё месца, спусціцца.

С. з ганка. С. з лесвіцы.

2. з чаго. Адысці з месца, пакінуць месца, пераходзячы на іншае.

С. з дарогі на тратуар.

3. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.), з чаго. Выйсці з вытворчасці, быць вырабленым.

З канвеера сышоў тысячны трактар.

4. Пайсці куды-н.; пакінуць месца жыхарства, работы.

С. ў краму.

С. з дому.

С. на заработкі.

5. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.), з каго-чаго. Знікнуць з паверхні чаго-н.

З твару сышлі болькі.

Снег сышоў з узгоркаў.

6. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Перастаць ставіцца ў тэатры, дэманстравацца ў кіно.

Спектакль сышоў са сцэны тэатра.

7. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Закончыцца, скончыцца, прайсці.

Сышлі тыя цяжкія часы.

Тэрмін прыёму заявак сышоў.

8. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Пра справу, здарэнне і пад.: закончыцца, завяршыцца добра, шчасліва (разм.).

У сямейным жыцці ўсё сышло добра.

9. за каго-што. Быць прынятым, прызнаным за каго-, што-н.

С. за сястру.

10. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.). Пра газ, пару, ваду і пад.: выйсці, выліцца, выцечы.

Мутная вада сышла з крана.

Дым сышоў з пакоя.

◊

Сысці з рук — прайсці беспакарана, без непрыемнасцей.

Сысці ў магілу (высок.) — памерці.

|| незак. схо́дзіць і сыхо́дзіць, -джу, -дзіш, -дзіць.

|| наз. сход, -у, М -дзе, м. (да 1—3 і 5 знач.) і сыхо́джанне, -я, н. (да 1—4, 10 і 11 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)

час, род. ча́су м.

1. в разн. знач. вре́мя ср.;

со́нечны ч. — со́лнечное вре́мя;

ч. ідзе́ — вре́мя идёт;

указа́ць ч. пасяджэ́ння — указа́ть вре́мя заседа́ния;

ко́лькі ча́су? — кото́рый час?; ско́лько вре́мени?;

у ч. схо́ду — во вре́мя собра́ния;

вае́нны ч. — вое́нное вре́мя;

прасто́ра і ч. — простра́нство и вре́мя;

не мець ча́су — не име́ть вре́мени;

2. пора́ ж., вре́мя ср., перио́д, срок;

зі́мні ч. — зи́мняя пора́, зи́мнее вре́мя, зи́мний пери́од;

○ цяпе́рашні (про́шлы, бу́дучы) ч. — грам. настоя́щее (проше́дшее, бу́дущее) вре́мя;

дэкрэ́тны ч. — декре́тное вре́мя;

мясцо́вы ч. — ме́стное вре́мя;

машы́нны ч. — маши́нное вре́мя;

◊ адзі́н ч. — одно́ вре́мя;

ва ўсе часы́ — во все времена́;

да гэ́тага ча́су — до э́того (до сего́) вре́мени; до сей поры́;

ч.-ча́сам, ч. ад ча́су — времена́ми, вре́мя от вре́мени, от вре́мени до вре́мени;

да пары́ да ча́су — до поры́ до вре́мени;

да таго́ ча́су — до того́ вре́мени;

да ча́су — вре́менно;

з ця́гам ча́су — с тече́нием вре́мени, с года́ми;

з ча́сам — со вре́менем, с года́ми;

і́ншыя часы́ — ины́е времена́;

апо́шні час (наста́ў) — после́дние времена́ (наста́ли);

засячы́ ч. — засе́чь вре́мя;

на не́йкі ч. — на вре́мя, на како́е-то вре́мя;

на ўсё свой ч., усяму́ свой ч. — всему́ своё вре́мя;

у свой ч. — в своё вре́мя;

не́йкі ч. — како́е-то вре́мя;

паме́рці няма́ ча́су — умере́ть не́когда;

(у) пе́ршыя часы́ — пе́рвое вре́мя, на пе́рвых пора́х;

з да́ўніх часо́ў — с да́вних пор, с да́вних времён;

у часы́ да́ўнія — во вре́мя о́но;

праз некато́ры (до́ўгі) ч. — спустя́ не́которое вре́мя; до́лго ли, ко́ротко ли;

надышо́ў ч. — подошёл срок;

уве́сь ч., праз уве́сь ч. — всё вре́мя;

тым ча́сам — тем вре́менем; ме́жду тем;

у ч. — во́время;

у до́бры ч. — в до́брый час;

у са́мы ч. — в са́мое вре́мя; во́время;

са́мы ч. — са́мое вре́мя;

у ху́ткім ча́се — в ско́ром вре́мени;

хадзі́ць на часа́х — быть на сно́сях;

ці́хі ч. — ти́хий час;

ч. не чака́е — вре́мя не те́рпит (не ждёт);

ч. ляці́ць — вре́мя лети́т;

ране́й ча́су — преждевре́менно;

во́льны ч. — свобо́дное вре́мя;

дзіця́чы ч. — де́тское вре́мя;

ч. пік — часы́ пик;

адбі́так ча́су — печа́ть вре́мени;

пыта́нне ча́су — вопро́с вре́мени;

шчаслі́выя на ч. не зважа́юць — погов. счастли́вые часо́в не наблюда́ют;

мялі́, Апана́с, твой цяпе́р ч. — погов. мели́, Еме́ля, твоя́ неде́ля

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

ве́рыць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; незак.

1. у што. Быць цвёрда перакананым, упэўненым у чым‑н. Верыць у перамогу. □ Веру, братцы, ў нашу сілу, Веру ў волі нашай гарт. Цётка. [Усевалад:] — Я не веру, каб чалавек з такой чулай і харошай душой, як у вас, быў помслівы і зласлівы. Скрыган. // у каго. Лічыць каго‑н. здольным здзейсніць надзеі, спадзяванні. [Надзя:] — Я верыла ў.. [Косцю], як у чалавека верыла. Разумееце, чалавека. Лынькоў.

2. у што і чаму. Прымаць за праўду, лічыць верагодным, адпаведным рэчаіснасці. Верыць у сны і прыкметы. Верыць кожнаму слову. Верыць чуткам. □ Выйду, гляну на палі, даліны — Жнуць камбайны спелыя аўсы, І не лёгка верыць успамінам Пра царскія, змрочныя часы... Лойка.

3. каму. Давяраць каму‑н. Заўважыўшы, што Васіль верыць яму, Андрэй падышоў здалёк і да галоўнага. Пальчэўскі. [Марына:] — Ты сябра мой даўні, І я табе веру. Прыходзька.

4. Быць веруючым. Верыць у бога.

•••

Верыць (паверыць) на слова — лічыць (палічыць) праўдзівымі словы, не пацверджаныя доказамі.

Не верыць сваім вушам (вачам) — вельмі здзіўляцца, пачуўшы, убачыўшы што‑н. нечаканае. Глянуў Віктар — і вачам сваім не верыць. — А дзе ж човен? Маўр.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)